عوامل قساوت قلب
1-گناه به تدريج به تيرگى و زنگار دل مى افزايد و نقطه سفيد دل را سياه مى كند.
امام باقر عليه السّلام در تفسير آيه كريمه كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ: «اين چنين نيست كه آنها مى پندارند كه آيات ما افسانه باشد، بلكه اعمالشان چون زنگارى بر دل هايشان نشسته است.» فرمود: هيچ بنده اى نيست مگر آنكه در دلش نقطه سفيدى است و هرگاه گناهى كند در قلب او نقطه سياهى پديدار شود كه اگر توبه كند آن سياهى برود و اگر دنبال گناه رود سياهى افزايش مى يابد تا آنجا كه همه سفيدى دل را فراگيرد و اين سفيدى بر سياهى افزايش مى يابد تا آنجا كه همه سفيدى دل را فراگيرد و چون اين سفيدى از سياهى گناهان پوشيده شود، ديگر صاحب آن دل سياه، هرگز به خوبى و صلاح برنگردد. و اين فرموده خداوند است كه فرمود: كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ
2- آرزوهاى طولانى آرزوهاى دور و دراز و خواهش هاى دنيوى و خواسته هاى نفسانى، عامل ديگرى براى قساوت قلب است.
امير المومنين عليه السّلام فرمودند: «فامّا اتّباع الهوى فيصدّ عن الحقّ و امّا طول العمل فينسى الآخرة»: (و امّا پيروى از هوا و هوس انسان را از حق بازمى دارد و آرزوى طولانى آخرت را از ياد انسان مى برد.) آرزوهاى طولانى كه معمولا انسان به آن نمى رسد به گونه اى انسان را به خود مشغول مى كند كه وقت و امكانات خود را صرف رسيدن به آن مى كند كه نمونه اى از قساوت قلب است. البته اميد و آرزوى مثبت براى هر انسانى لازم و سازنده است و باعث حركت و تلاش است، از نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده است كه فرمود: «الامل رحمة لامتّى و لو لا الامل ما رزقت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا» (آرزو براى امت من رحمت است و اگر آرزو نمى بود، هيچ مادرى فرزند خود را شير نمى داد و هيچ باغدارى درختى را نمى كاشت.)
3- پرخورى و زياده روى درخوردن و آشاميدن، سنگدلى و قساوت قلب مى آورد.
ابو بصير از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند: «انّ البطن ليطغى من اكله و اقرب ما يكون العبد من اللّه اذا خفّ بطنه و ابغض ما يكون العبد الى اللّه اذا امتلأ بطنه»: (شكم از ناحيه خوردنش طغيان مى كند و نزديكترين حالت بنده به خداوند وقتى است كه شكمش سبك باشد و مبغوض ترين حالت بنده نسبت به خدا وقتى است كه شكمش پر باشد).
مكارم الاخلاق از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت مى كند: «لا تميتوا القلوب بكثرة الطّعام و الشّراب فانّ القلوب تموت كالزّرع اذا اكثر عليه الماء»: (قلبهاى خود را با زياده روى در خوردن و آشاميدن نميرانيد؛ زيرا كه قلبها مانند زمين كشتزار، وقتى آب زياده داده شد مى ميرد.) يعنى باتلاق و لجنزار مى شود و ديگر قابل كشت نيست.
و قال الصادق عليه السّلام: «ليس شىء اضّر لقلب المؤمن من كثرة الاكل و هى موّرثة شيئين قسوة القلب و هيجان الشّهوة»: (هيچ چيزى ضررش براى قلب مؤمن بيشتر از پرخورى نيست كه نتيجه اش قساوت قلب و تحريك شهوت است.)
و قال النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: «من تعوّد كثرة الطّعام و الشّراب قسي قلبه»: (هركس در خوردن و آشاميدن زياده روى كند و آن را استمرار دهد، قسّى القلب مى شود).
و قال امير المومنين عليه السّلام: «ايّاكم و البطنة فانّها مقساة للقلب مكسله عن الصّلاه مفسده للجسد»: (از شكمبارگى و پرخورى حذر كنيد؛ زيرا كه قلب را قسى (سخت) مى كند و انسان را از نماز كسل مى كند و بدن را خراب مى نمايد.)
توجه به اين نكته لازم است كه اين پرخوري ها كه باعث سختى و سفتى دل مى شود، مربوط به غذاهاى حلال است، اما اگر غذا حرام باشد، مسّلم است كه حتى يك لقمه از آن هم، سبب قساوت مى شود و انسان را به تيره بختى مى كشاند.
4- پرگوئى از سخن حرام
چهارمين عامل قساوت قلب، پرگوئى در سخن حرام است؛ مثل دروغ، غيبت، تهمت، آبروريزى، سخن چينى، كشف سرّ مؤمن و حرف هاى بى فايده و باطل، اشتغال به لهو و لعب، شهادت ناحق، افتراء بر خدا و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.
امام صادق عليه السّلام فرمود: عيسى عليه السّلام مى فرمود: «زياد سخن نگوئيد در غير ذكر خداوند. به راستى آنان كه پرگوئى مى كنند در غير ذكر خدا، دلهايشان داراى قساوت است لكن خودشان نمى دانند.»
پي نوشت:
شرح و تفسير دعاى أبوحمزه ثمالى ؛ ص238