اين مسئله در واقع يك‏ بحث مبنايى است و آن اين است كه آيا علوم دينى و معارف الهى، صلاحيت اظهار نظر در مسائل تجربى را دارد يا ندارد؟ و اگر اظهارنظر كرد، مى ‏تواند به عنوان يك دليل براى اثبات يك نظريه قرار گيرد؟ بايد ببينيم از نقطه نظر دينى لازم است ما به مطالب علمى مطرح شده در دين، پايبند و متعبد باشيم، يا بايد تابع علوم تجربى و تحوّلات آنها شويم.
قرآن، داراى مطالب علمى حقى است كه دانشمندان علوم تجربى، پس از قرنها به حقانيت آنها پى برده ‏اند (مانند: حركت خورشيد و زمين) و از طرفي تعارض علم و دين (در اسلام) ممكن نيست، بلكه دين مؤيد علوم قطعى است و قرآن درصدد اثبات يا رد مطالب علمى نيست، بلكه اهداف ديگرى از ذكر مثالهاى علمى دارد.
پس در اينجا مى ‏گوييم كه رابطه نظريات علمى با قرآن، از چند صورت خارج نيست:
الف. ممكن است يك نظريه علمى با ظاهر آيات قرآن، موافق باشد كه در اين صورت مانعى وجود ندارد كه ما ضمن تعبد، به ظواهر قرآن آن نظريه علمى را قبول كنيم.
ب. ممكن است يك نظريه، يا قانون علمى با ظاهر آيات كريمه، يا نصوص (كه يك دليل قطعى است) معارض و مخالف باشد و در اين مورد دو صورت متصور است:
1. آن قانون علمى، ظنى بوده يعنى تجربه محض باشد.
در اين مورد عقل انسان حكم مى ‏كند كه ما حق نداريم، با يك دليل ظنى (نظريه علمى) از دليل قطعى (قرآن) دست برداريم؛ پس به ظاهر آيات متعبد و معتقد هستيم و منتظر مى ‏شويم، تا قانون علمى (با توجه به تكامل و رشد علوم تجربى) به ‏طور قطعى اثبات يا ردّ شود. البته قضاياى علمى اثبات شده هم اگر همراه دليل عقلى يا بداهت حسى نباشد، يقين به معناى اخص (قطع مطابق واقع) نمى ‏آورد و حتى طبق نظر دانشمندان اخير، قوانين علمى افسانه‏ هاى مفيد است و مطابقت آنها با واقع قابل اثبات نيست، ازاين‏ رو در هنگام تعارض، آن قسم هم به دليل ظنى ملحق مى‏ شود. بنابراين در اين قسم حكم قطعي قرآن مي تواند يك قانون علمي را كه تنها از طريق تجربه به نتيجه رسيده، رد كند.
2. بر فرض كه آن قانون علمى قطعى باشد (يعنى تجربه به همراه دليل عقلى آمده باشد).[1] به عبارت ديگر هر دو گزاره دينى و علمى، قطعى باشند؛ يعنى دليل دينى يك نصّ قرآنى باشد و دليل علمى يك مطلب اثبات شده، همراه با دليل عقلى و باهم تعارض كامل داشته، به‏ طورى‏كه قابل برطرف شدن نباشد. در اين مورد، اعتقاد ما بر اين است كه تعارض واقعى بين علم و دين وجود ندارد، بلكه اين نوع تعارض محال است، زيرا به تعارض عقل و دين منتهى مى ‏شود كه آن هم محال است. ، به سه دليل كه به ‏طور خلاصه عبارتند از:
1. خداوند حكيم و عاقل است و حكم خلاف عقل، صادر نمى ‏كند.
2. عقل حجت باطنى انسان است و با حجت ظاهرى (پيامبر «ص») تعارض ندارد.
3. اصل دين به وسيله عقل ثابت مى ‏شود و اگر حكم عقل، به وسيله نقل باطل شود، اصل دين باطل مى ‏گردد.
بنابراين طبق فرموده آيت اللّه مشكينى «در قرآن هرگز چيزى كه مخالف عقل و منطق و قطعيت علمى (از طريق مشاهده و تجربه) باشد، وجود ندارد و اگر موضوعى بدين روش و به ‏طور قطع به اثبات رسيد مسلما قرآن، موافق آن است نه متضاد و مغاير آن، ولى اگر برخلاف واقعيت موضوع گام برداشته باشيم، نهايت امر كه نادرست بودن نتيجه تحقيق و اشتباه بودن نظريه معلوم خواهد شد، به خطاى خود در اين‏گونه برداشت و استفاده از قرآن، نيز پى خواهيم برد. (مانند هيئت قديم و جديد در علم نجوم)»[2]  بنابراين در مواردي كه قانون علمي ظني باشد، حكم قطعي قرآن را مي پذيريم و مي توانيم به استناد قرآن آن نظريه را رد نماييم و در صورتي كه هر دو قطعي باشند، عقل حكم مي كند كه هيچ تعارضي بين آنها متصور نيست.
پي نوشت:
[1] . در آمدى بر تفسير علمى قرآن، محمد على رضائى اصفهانى‏، نشر اسوه، قم،1375، ص: 216-212
[2] . همان، ص: 234-230