محاوره ‏اى كه خداى تعالى در آيات قرآن از سليمان و هدهد حكايت فرموده ، متضمن معارف عاليه‏ اى است كه در وسع صداهاى متعارف هدهد نيست، چون صداهايى كه اين حيوان در احوال مختلف از خود سر مى ‏دهد انگشت شمار است و كسي نمي تواند از طريق اين چند صدا يا تركيب آنها با هم، به اين معاني عميق دست يابد؟!

 در كلام اين حيوان ذكر خداى سبحان و وحدانيت او و قدرت و علم و ربوبيتش و عرش عظيم او و نيز ذكر شيطان و جلوه ‏گرى ‏هايش در اعمال زشت و همچنين ذكرى از هدايت و ضلالت و مطالبى ديگر آمده و از معارف بشرى نيز مطالب بسيارى چون پادشاه سبا و تخت او و اينكه آن پادشاه زن بود و قوم او كه براى آفتاب سجده مى ‏كردند، آمده و سليمان (عليه‏ السلام) مطالبى به هدهد فرموده ، از جمله اينكه به او دستور داده به سبا برود و نامه او را ببرد و در آنجا نزد ايشان بيندازد و بعد بنشيند و ببيند چه مى‏ گويند و چه مى‏ كنند و بر هيچ دانشمندى كه در معانى تعمق دارد پوشيده نيست كه آگاهى به اين همه مطالب عميق و معارف بسيارى كه هر يك داراى اصول ريشه‏ دار علمى است، منوط به داشتن هزاران هزار معلومات ديگر است، كه چند صداى ساده هدهد نمى ‏تواند آن معانى را برساند . 
علاوه بر اين، هيچ دليلى نداريم بر اينكه هر صدايى كه حيوان در نطق مخصوص به خودش، سر مى‏ دهد حس ما مى‏ تواند آن را درك كرده و تشخيص دهد، به شهادت اينكه يكى از نطق‏ ها كه سليمان (عليه‏السلام) آن را مى ‏شناخت سخنانى است كه قرآن از مورچه حكايت كرده و حال آنكه ارتعاش صدايي كه از طريق اين حيوان ايجاد مي شود، به گوش ما نمي رسد[1]، ولى معلوم نيست كه حس شنوايى ساير حيوانات نيز عاجز از شنيدن آن باشد، ممكن است آنچه را كه ما نمى‏ شنويم، بعضى از آنها را ساير حيوانات بشنوند. 
 از ظاهر سياق آيات قرآن بر مى ‏آيد كه براى مرغان (و حيوانات) منطقى است كه خداى سبحان علم آن را تنها به سليمان (عليه ‏السلام) داده بود. بسياري از معارفي كه انبيا (عليهم السلام) بيان كرده ‏اند در منطق هدهد يافت مي‏ شود. با اين حال قرآن كريم سطح حيوان را از سطح انسان پايين تر مي‏ داند و تنها انسان هاي غير موحد و مشرك را در حد حيوان بلكه فروتر از آنها مي‏ شمارد: («ان‏هم الاّ كالانعام بل هم اضلّ») [2].
اما هدهد در حد يك حكيم متعالي مي‏ انديشد و اين امر نشانه آن است كه وي از تعليم و تربيت منطقي حضرت سليمان كه به منطق الطير آگاه بود برخوردار بوده است. حال شايسته است تأمل شود كه اگر حيواني در سايه تربيت انسانِ كاملي به ‏اين پايگاه رفيع رسيد، چرا انسان به اين پايگاه رفيع راه نيابد؟ هم انسانها از هدهد بالاترند و هم ولي عصر (ارواحنا فداه) از حضرت سليمان بالاتر است. در سايه تحكيم ارتباط معنوي، انسان نيز مي‏ تواند اهل معنا شده، همان معرفت الهي را فراگيرد.

پي نوشت:

[1] بر اساس تحقيقات علمي اصولا ساختمان گوش انسان طورى است كه تنها صداهايى مخصوص و ناشى از ارتعاشات مادى مخصوص را مى‏ شنود و آن ارتعاشى است كه در ثانيه كمتر از شانزده هزار و بيشتر از سى و دو هزار نباشد كه اگر ارتعاش جسمى كمتر از آن و يا بيشتر از آن باشد، دستگاه شنوايى انسان از شنيدن آن عاجز است.

[2] سوره فرقان، آيه44.

ترجمة الميزان، ج 15،ص 499. تفسير موضوعي، ج7، ص275.