كسب اخلاص در نيّت و عمل، از دشوارترين گردنه هاي راه ايمان است كه دست يابي به آن راه كارهاى مختلفى دارد؛ از جمله:

الف – تقويت توحيد

كوتاهترين راه عقلى براى رسيدن به اخلاص و ريشه‏ كن كردن «ريا» تقويت توحيد در دل مى ‏باشد. منظور از توحيد در اين مقام، توحيد افعالى است يعنى، انسان باور كند كه فاعل و مؤثرى در عالم جز خداوند نيست لا مؤثر فى الوجود الا اللَّه. اگر براى ما روشن شود كه هيچ‏كس به غير از خدا منشأ اثرى نيست و بفهميم كه رزق، عطا، منع، غنا، فقر، مرض، سلامتى، ذلت، عزت، زندگى، مردن و. همه در دست خداوند است و هر آنچه در جهان هست مقهور امر حاكم بى ‏شريك مى‏ باشد، ديگر دل به ديگران نمى ‏بنديم و خودنمايى در مقابل ديگران برايمان لذتى نخواهد داشت. زيرا ريشه «ريا» يا طمع در مال و منافع ديگر انسان‏ها است، و يا محبت و دوست داشتن مدح و ستايش انسان‏ها، و يا خوش نداشتن و كراهت از مذمت و ملامت مردم است. اگر رياكار اين سه مشكل را حل نمايد، ديگر دليلى براى خودنمايى در مقابل انسان‏ها وجود نخواهد داشت.

ب – يقين به مبدا و معاد

همه ما به خدا و روز قيامت به نوعي ايمان داريم ولي اين اعتقاد به مرز يقين نرسيده است، چراكه به غير خدا اميد مي بنديم و متكي بر اين اميد، آنان را در عمل خود شريك مي نمائيم اما اگر ايمان خود را به مرز يقين برسانيم ديگر اعمال خود را براي هيچكس غير از خداوند متعال انجام نخواهيم داد.

اين واقعيت با تعابير گوناگوني در سخنان ائمه دين مورد اشاره قرار گرفته است اميرالمومنين عليه السلام مي فرمايد: « سَبَبُ الْإِخْلَاصِ الْيَقِينُ» [1]؛« اخلاص ره آورد يقين است»

و در سخن ديگر مي فرمايد:« عَلَى قَدْرِ قُوَّةِ الدِّينِ يَكُونُ خُلُوصُ النِّيَّة» [2]؛« اخلاص آدمي به ميزان استحكام دينداري اوست»

ج - ياس از مردم

همه انسان ها در توصيف قرآن آنقدر ناتوان هستند كه:« لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْه‏»[3]؛« هرگز نمى ‏توانند مگسى بيافرينند، هر چند براى اين كار دست به دست هم دهند! و هر گاه مگس چيزى از آنها بربايد، نمى ‏توانند آن را باز پس گيرند!»

بنابراين براي دست يابي به اخلاص بايد از اين خيل ناتوانان قطع اميد كرد و اين نااميدي، اولين گام براي اعمال خالصانه مي باشد.

حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:« أَوَّلُ الْإِخْلَاصِ الْيَأْسُ مِمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ» [4]؛« نا اميد بودن از مردم، نخستين شرط اخلاص است» [5].

د - بكارگيري عقل

از ديگر راههاي رسيدن به اخلاص به كارگيري عقل مي باشد. يكى از اصحاب ما از امام باقر عليه السّلام روايت مى ‏كند كه فرمودند: « بين حق و باطل فقط بى‏ عقلى وجود دارد، پرسيدند يا ابن رسول اللَّه اين چگونه مى ‏شود، فرمودند: بنده‏ اى كارى انجام مى‏ دهد و خداوند هم از او راضى مى ‏باشد ولى او غير از خدا را در نظر مى ‏گيرد، اگر او در اين كار فقط خداوند را در نظر مى ‏گرفت به سرعت به مقصود خود مي ‏رسيد»[6].

ح - توجه به آثار و عواقب ريا

يكى از راه‌هاى علاج ريا، توجه به آثار و عقوبات آن است كه مى‌تواند مانع به وجود آمدن و رشد اين صفت زشت شود. قرآن در آيات متعددى به نكوهش رياكار مى‌پردازد و او را بى‌ بهره و زيان‌كار معرفى مى‌ كند: بقره، آيه264؛ نساء، آيه38 و 142؛ انفال، آيه47 و ماعون، آيه6و7.

روايات نيز چهره‌اى زشت از رياكار ترسيم كرده‌اند و به شدت سرزنش نموده‌اند. پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله) فرمود: «رياكار در قيامت با چهار نام صدا زده مى‌ شود: اى كافر! اى فاجر! اى حيله‌گر! اى زيان‌كار! عملت نابود شد و اجرت باطل گشت! پاداش خود را از كسى بخواه كه عملت را براى او انجام دادى!»[7]

و- مقابله با هواي نفس

يكى ديگر از موانع دست يابي به اخلاص در نماز، هواى نفس است كه سرچشمه اخلاص را تيره مى‌سازد؛ حضرت على(عليه السلام)مى‌فرمايد:«چگونه توانايى بر اخلاص دارد كسى كه هواى نفس بر او غالب است.»[8] لذا اگر كسي مي خواهد نمازي خالصانه اقامه نمايد بايد با هواي نفساني خويش مبارزه نمايد.

هـ - محدود نمودن دامنه آرزوهاي دراز

هم‌چنين براى خلوص داشتن در عبادت، بايد دامنه آرزوهاى دور و دراز را جمع نمود؛ حضرت على (عليه السلام) مى‌فرمايد : « قَلِّلِ الْآمَالَ تَخْلُصْ لَكَ الْأَعْمَال‏» [9]؛« كم كن آرزوهايت را تا عمل هايت خالص شود.»

ي - تمرين در مقام عمل

پس از تفكر در فوايد و آثار و بركات اخلاص و شناخت روش هايي كه موجب مي شود تا عبادات از جمله نماز از روى خلوص نيت انجام ‌گيرد، بايد در مقام عمل نيز به تمرين پرداخت و با سعى و تلاش، از كارهايى كه به اخلاص نيت صدمه مى‌زند، پرهيز نمود و كارهايى را كه در خلوص نيت نقش دارند، انجام داد.[10]

پي نوشت:
[1] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 62

[2] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 93

[3] - حج (22)، آيه 73

[4] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 198

[5] - محمد رضا رضوان طلب، پرستش آگاهانه، ستاد اقامه نماز، 1375 ش، دوم، ص 114

[6] - بحار الأنوار، ج‏69، ص 299

[7] - ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 255

[8] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 306

[9] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 155

[10] - سعيد شمس، پرسمان قرآني نماز، سبط اكبر، پاييز 1387ش، سوم، ص 203                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                كتاب پرسش ها و پاسخ هاي نماز، سيد حسن موسوي (مركز تخصصي  نماز)