با توجه به روايت منقول در كتاب فقه الرضا (عليه السلام) در باب الاستقبال في الصلاة ؛ « واجعل ‏واحداً من الأئمة نصب عينيك..» آمده آيا مي توان براي حضور قلب در نماز چنين تصور كرد كه مثلا يكي از ائمه عليهم السلام در مقابل ما ايستاده است؟

در خصوص اين جمله از كتاب فقه الرضا ( عليه السلام ) چند نكته حائز اهميت است:

اول: اين جمله در ميان منابع روايي شيعه تنها در كتاب فقه الرضا (عليه اسلام ) ذكر گرديده كما اينكه علامه مجلسي (رض) در حاشيه توضيح روايتي با اكتفا به دو كلمه از اين جمله يعني ( واجعل واحدا) مي فرمايد: «لم يذكر ذلك في خبر آخر» ترجمه:«اين مطلب در روايت ديگري ذكر نگرديده» و مصحح بحارالانوار نيز در پاورقي همان صفحه مي نويسد: «اين جمله از افزوده هاي ابن ابي العزاقر الشلمغاني است كه از اصحاب حلول و اتحاد بوده است».[1]

دوم: در مورد فقه الرضا و اينكه آيا اين كتاب از حضرت رضا عليه السلام است يا خير اقوال مختلفي مطرح است و در انتساب آن به حضرت رضا عليه السلام ترديد جدي وجود دارد و در بين فقها كمتر كسي به صورت قطعي حكم به انتساب آن به حضرت رضا عليه السلام نموده است برخي آنرا كتاب فتوايي پدر مرحوم صدوق علي بن بابويه دانسته اند و برخي آنرا از اصحاب و يا اولاد آن حضرت دانسته اند[2] بنابراين نمي توان مطلب مورد سوال را روايت قطعي دانست. علاوه بر اين در اين كتاب به پاره اي از احكام فقهي اشاره شده است كه با فقه مذهب تشيع هيچ گونه هم آهنگي ندارد.[3]

حاج شيخ حسين نهاوندي غروي مي نويسد: شيخ حر عاملي«فقه الرضا» را از كتب مجعوله و موضوعه و در«وسائل الشيعه» ابدا از آن خبري ذكر نكرده است. هم چنين مرحوم صدوق در«عيون» و كليني در«كافي» دانسته، اسمي از فقه الرضا نبرده اند.[4]

سوم: اين جمله با آن چه در متن «فقه الرضا» آمده است متناقض است، چون در صفحه 102 همان كتاب حديث چنين روايت شده است:«واقبل علي اللّه بجميع القلب و بوجهك حتي يقبل اللّه عليك» علاوه بر اينكه روايات صحيحي در دست است كه تصريح دارد به اين كه نبايد در حال نماز و عبادت متوجه غيرخدا بود و اصلاً اگر غير از اين باشد شرك محسوب مي شود.[5]

چهارم: بر اساس تحقيقات به عمل آمده صوفيان جهت سرپوش نهادن به اعمال خلاف شرع خود، دست به دامان اينگونه احاديث متشابه و يا ضعيفي شده اند كه اگر چه مي توان وجه صحيحي براي آن ها يافت و توضيحي معقول و خردمندانه از آن ها به دست داد، ولي آنان به دنبال دست يافتن به مقاصد خود به تأويلاتي روي آورده اند كه نه مورد قبول آيات كلام اللّه مجيد مي باشد و نه با احاديثي كه از ائمه(ع) نقل شده است، قابل تطبيق است؛ بلكه هيچ سنخيتي با اصول مسلم و صحيح اسلامي ندارد.

و در خصوص جمله؛ «تذكّر رسول اللّه (ص) واجعل واحدا من الائمة نصب عينيك؛ رسول خدا(ص) را به ياد آر و يكي از ائمه(ع) را نصب العين خود قرار ده.» مي گويند غرض از نصب العين قرار دادن يكي از ائمه(ع)، در نظر گرفتن و حاضر ساختن صورت مرشد است در دل، تا از تفرقه و وسوسه شيطان خلاصي يافته شود.[6]

پنجم: با صرف نظر نمودن از مطالب گفته شده و صحت اين جمله به عنوان روايت؛ لحاظ معنا دو احتمال مي تواند در اين روايت مطرح شود:

احتمال اول: اين كه مراد از نصب العين و مورد توجه قرار دادن يكي از ائمه اين باشد كه نماز گزار نستجير بالله ائمه را مورد عبادت و پرستش قرار دهد اين مطلب علاوه بر اين كه با ظاهر و سياق عبارت اين كتاب مخالف است مخالف با قرآن و روايات ائمه معصومين و بديهي مكتب اسلام و تشيع است كه عبادت غير خداوند و شريك گرفتن براي خدا در عبادت جايز نيست و كفر است.

احتمال ديگري كه در اين روايت مطرح است اين است كه نماز گزار هنگام نماز ائمه را وسيله توجه خود به خداوند قرار دهد چنانكه در دعاي توجه هنگام نماز كه در كتاب كافي نقل شده اين گونه آمده است: عن ابي عبدالله عليه السلام قال: كان أمير المؤمنين عليه السلام يقول: من قال هذا القول كان مع محمد وآل محمد إذا قام قبل أن يستفتح الصلاة:« اللهم إني أتوجه إليك بمحمد وآل محمد، وأقدمهم بين يدي صلاتي، وأتقرب بهم إليك، فاجعلني بهم وجيهاً في الدنيا والآخرة، ومن المقربين، مَنَنْتَ عليَّ بمعرفتهم، فاختم لي بطاعتهم ومعرفتهم وولايتهم فإنها السعادة، فاختم لي بها، فإنك على كل شئ قدير.»[7]؛« خدايا من متوجه مي شوم به سوي تو، به محمد وآل محمد و آنها را مقدم مي دارم در مقابل نمازم وتقرب مي جويم به آنان به سوي تو. پس قرار بده مرا به سبب ايشان صاحب جاه و مقام در دنيا وآخرت واز مقرباني كه منت گذاشته اي بر آنان به معرفت ايشان وعاقبت مرا ختم كن به اطاعت، معرفت و ولايت ايشان كه اين همان سعادت (در دنيا وآخرت) است تو بر هر چيز توانايي.»

اگر در مضامين اين دعا كه به دعاي توجه هنگام نماز ناميده مي شود دقت كنيم مي بينيم كه در اين دعا توجه به خداوند به سبب پيامبر وائمه معصومين است مطرح است كه به احتمال زياد همين مطلب مقصود از عبارت كتاب فقه الرضا عله السلام است كه « وَ انْوِ عِنْدَ افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ ذِكْرَ اللَّهِ وَ ذِكْرَ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ اجْعَلْ وَاحِداً مِنَ الْأَئِمَّةِ ع نُصْبَ عَيْنَيْكَ»« هنگام شروع نماز در نظر بياور ياد خدا را و ياد رسول خدا را و يكي از امامان را در مقابل نظر خود آور.» مقصود از به نظر آوردن يكي از ائمه و نصب العين قرار دادن اين است كه به سبب آنها فرد به سوي خداوند عالم توجه پيدا كند وآنان را واسطه خود به سوي خداوند قرار دهد و به وسيله آنان به خداوند نزديك شود و اين همان مضمون آيه قرآن است كه مي فرمايد: « وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَة»[8]؛ «به سوي خداوند وسيله بجوييد» و كدام وسيله اقرب به خداوند است از شخص پيامبر اكرم وائمه معصومين عليه السلام.

پي نوشت : 
[1] - بحارالانوار، ج 84، ص 217.

[2] - براي كسب اطلاعات بيشتر در خصوص ادله كسانيكه كتاب فقه الرضا را منسوب به امام رضا عليه السلام نمي دانند مي توانيد به آدرس : http://www.rafed.net/books/fegh/feqh-reza/feqeh2.html مراجعه نمائيد .

[3] - رك: الفقه المنسوب، مقدمه، ص 34 به بعد.

[4] - تنبيه الغافلين، ص 30.

[5] - رك: بحارالانوار، ج 4، ص 166.

[6] - طرائق الحقائق، ج 1، ص 431؛ گنابادي، مجمع السعادات، ص 121 و 122- فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره 8؛ نقد و تحليل ديدگاه هاي متصوفه درباره حديث، دهقان زاده، ابراهيم.

[7] - الكافي، ج 2، ص 544.

[8] - مائدة (5)، آيه 35.

كتاب پرسش ها و پاسخ هاي نماز، سيد حسن موسوي  (مركز تخصصي نماز)