از جمله امورى كه باعث مى‌گردد انسان حضور قلب پيدا كند، اين است كه قبل از نماز در عظمت خداوند تفكّر كند و درك كند كه در برابر چه كسى ايستاده است و نيز دعاهايى را كه براى قبل از شروع نماز و نيز بعد از نماز وارد شده، بخواند. در هنگام نماز سعى كند معانى جملاتى را كه بر زبان جارى مى‌كند، تصور كند و در آنها بيانديشد، چنانكه مرحوم ميرزا جواد آقاى تبريزى در «اسرار الصلوة» به اين مطلب سفارش كرده اند. طبيعى است وقتى انسان مى‌خواهد حرف بزند، ابتدا معانى الفاظ را در ذهن خود تصور مى‌كند و بعد سخن مى‌گويد، ولى ما عادت كرده‌ايم سريع نماز بخوانيم و مَجال تفكّر و انديشيدن در معانى جملات را به خود نمى‌دهيم.
لازم است انسان با تأمل و توجه نماز بخواند و اگر قبلا ظرف يك دقيقه، يك ركعت مى‌خواند، اينك يك ركعت را ظرف دو دقيقه بخواند و اين براى كسى كه مى‌خواهد به حضور خدا برود، وقت زيادى نيست. رفته رفته، توجه داشتن به معنا ملكه او مى‌گردد، چنانكه توجه به الفاظ ملكه اوست.

امام سجاد(عليهم السلام) مى‌فرمايد:
«... وَ اِذا صَلَّيْتَ فَصَلِّ صَلاةَ مُوَدِّع»؛[1] (وقتى نماز مى‌خوانى فرض كن (در آستانه مرگ هستى) آخرين نمازت را مى‌خوانى.)
ما وقتى نماز مى‌خوانيم، نمى‌دانيم كه موفق مى‌شويم نماز ديگرى بخوانيم يا نه، لذا امام مى‌فرمايد فرض كن اين آخرين نمازى است كه مى‌خوانى. اگر انسان بداند، از عمرش تنها به اندازه خواندن چند ركعت نماز باقى مانده است، حواسش را جمع مى‌كند و سعى مى‌كند نمازش را بهتر و شايسته‌تر به جا آورد، حال كه ما نمى‌دانيم عمرمان تا كى باقى است، فرض كنيم اين آخرين نمازى است كه بجا مى‌آوريم. چنين تصورى باعث مى‌گردد در برابر شيطان مقاومت كنيم و او را از خود برانيم و از لحظات و دقايقى كه در نماز سپرى مى‌كنيم، بهره شايان ببريم. شكى نيست كه چنين حالتى در پديد آمدن حضور قلب مؤثر است. البته بعد از نماز نيز انسان نبايد از خدا غافل گردد و از توجه و محضر خدا، روى برگرداند و به امور ديگر بپردازد.
آيا بعد از ساليانى كه از دوستتان دور مانده‌ايد و اكنون موفق شده‌ايد با او ملاقات كنيد و از حضورش استفاده كنيد، بعد از ملاقات، فوراً از جاى برخاسته و بدون خداحافظى از او جدا مى‌شويد؟ كسى كه به مجرد گفتن «السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته» از جاى برمى خيزد و به دنبال كارش مى‌رود، گويا تا حال نزد خدا زندانى بود و انتظار مى‌كشيد هر چه زودتر درب زندان و قفس گشوده گردد، تا خود را نجات دهد!
لازم است بعد از نماز، انسان دست به دعا بلند كرده و به خود و ديگران دعا كند. در روايتى پيامبر نقل مى‌كنند كه خدا فرمود:
«مَنْ اَحْدَثَ وَ لَمْ يَتَوَضَّأْ فَقَدْ جَفانى وَ مَنْ اَحْدَثَ وَ تَوضَأَ وَ لَم يُصَلِّ رَكْعَتَيْنِ فَقَدْ جَفانى وَ مَنْ احدثَ و تَوَضَّأَ و صَلّى رَكْعَتَيْنِ وَ دَعانى وَ لَمْ اَجِبْهُ فيما سَأَلَنى مِنْ اُمُورِ دينِه وَ دُنْياهُ، فَقَدْ جَفَوْتُهُ وَ لَسْتُ بِرَبٍّ جاف»[2]؛ (كسى كه وضويش باطل شود و تجديد وضو نكند، به من جفا كرده است و نيز اگر وضو گرفت و دو ركعت نماز نخواند باز به من جفا كرده است و اگر وضو گرفت و نماز خواند و دعا كرد درباره امور دين و دنيايش، و او را پاسخ ندادم، به او جفا كرده‌ام و من پروردگار جفا كارى نيستم.)[3]

پي نوشت:

[1]بحارالانوار، ج69، ص408

[2] بحارالانوار، ج80، ص308

[3] راهيان كوي دوست، ص87