در اين باره علاوه بر سنت پيامبر( صل الله عليه و آله) و امامان ( عليهم السلام) كه بر اساس حديث ثقلين عمل به روش آنها ما را از گمراهي دور مي كند، از آيات ديگر قرآن نيز مي توان به عنوان نمونه استفاده كرد:
قرآن در اين مورد مى گويد:« فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِق» [1]؛«دست هاى خود را تا آرنج (يا با آرنج) بشوييد».
نكته مهم در اين آيه اين است كه هدف از آوردن كلمه «إلى المرافق»؛ « شستن تا آرنج» چيست؟ آيا هدف بيان آن، تعيين محدوده شستشوي دست به هنگام وضو مي باشد، يا اينكه هدف از آوردن اين كلمه بيان نحوه شستن دست از نوك انگشتان تا به آرنج مي باشد؟!
دقت در آيه گوياي آن است كه مراد از آوردن اين كلمه آن است كه مقدار و محدوده شستشوي دست معين گردد نه اينكه نحوه شستن دست ها را بيان نمايد. چرا كه:
واژه «يد» در زبان عربي نسبت به چند قسمت از اين عضو بدن به كار مي رود از جمله:
أ. يد: انگشتان.
ب. يد: از انگشتان تا مچ دست.
ج. يد: از انگشتان تا آرنج.
د. يد: از انگشتان تا كتف.
عرب در همه اين موارد لفظ «يد» را به كار مى برد، و در اشعار عرب و كلمات فصيحان و بليغان براى اين استعمالات گوناگون، شاهد فراوان است و نياز به آوردن آنها نيست. اما به عنوان نمونه كافى است كه بدانيم «يد» در مورد آيه سرقت «السارق و السارقه فاقطعوا أيديهما» [2]؛«دست مرد دزد و زن دزد را، به كيفر عملى كه انجام داده اند، بعنوان يك مجازات الهى، قطع كنيد!» از نظر فقه شيعى، در خصوص انگشتان بكار رفته است.
همچنان كه در آية«فتيمموا صعيداً طيباً فامسحوا بوجوهكم و أيديكم منه» [3]؛« با خاك پاكى تيمم كنيد! و از آن، بر صورت ( پيشانى ) و دستها بكشيد!» مراد از« يد» تا مچ دستان مى باشد.
بنابراين با توجه به استعمالات گوناگون كه براي «يد» وجود دارد، در آيه وضو براى رفع ابهام و اين كه مقدار شستن را روشن كند لفظ «إلى المرافق» بكار برده شده تا روشن شود محدوده شستن، فاصله سر انگشتان تا آرنج است نه كمتر و نه بيشتر.
و اما اينكه چگونه بشوييم، از بالا آغاز كنيم يا بر عكس، آن را بر عهده خود انسان نهاده است كه در امثال اين موارد از آن پيروى مى كنند و مسلماً در نظافت دستها از بالا شروع مى كنند نه از پايين.
اين نوع تفسير مربوط به خصوص اين آيه نيست. در كلمات روزمره ما نيز اين نوع تركيب ها كه ناظر به بيان مقدار و اندازه است نه نحوه و كيفيت كار، زياد وارد شده است به عنوان نمونه هنگامي كه صاحب خانه اي به استاد رنگ كار مى گويد: اين اتاق را تا سقف رنگ كن. آن چيزي كه همه از اين جمله مي فهمند اين است كه مراد صاحب خانه بيان محدوده رنگ كاري مي باشد نه بيان اينكه رنگ كار از پائين ديوار تا به سقف شروع به رنگ كاري نمايد چراكه بطور طبيعي در همه اين موارد كار از بالا آغاز مى شود نه بر عكس.
خلاصة استدلال شيعه اين است كه اين طور تركيب ها و جملات ناظر به بيان كيفيت و نحوه كار نيست، بلكه ناظر به بيان مقدار و محدوده آن عمل مي باشد.
و اما كيفيت شستن چيزى نيست كه عرف در آن ترديد كند. او آنچه كه راحت و موافق شرايط موضع است آن را انتخاب مى كند، و لذا در مورد شستن دستها، از بالا به پايين مى شويد، ولى به هنگام مسح بر پا از نوك انگشت تا مچ پا، مسح مى كشد.
گذشته از اين گروهى از مفسران معتقدند واژه«إلى» در آيه به معنى«انتها» يا به تعبير فارسى «تا» نيست، بلكه به معنى«مع» و همراه است. وهدف از آوردن«إلى» اين است كه آرنج هم بايد شسته شود و نظير آن در قرآن دو آيه ياد شده در زير است:
«و لا تأكلوا أموالهم إلى أموالكم» [4]؛« اموال يتيمان را همراه اموال خود نخوريد». و يا در آيه ديگر آمده است:«ويزدكم قوه إلى قوتكم»[5]؛« نيرويى بر نيروى خود بيفزاييد».
در اين صورت با استدلال به اين كه «الي» به معني« مع» باشد ديگر هيچ توجيهي براي شستن دست ها از نوك انگشتان تا به آرنج باقي نخواهد ماند.[6]
* استفتاء: اگر هنگام وضو، به طور سهوى دست از پايين به بالا كشيده شود، آيا وضو صحيح است؟
همه مراجع: اگر عرفاً از بالا به پايين شسته شود، وضو صحيح است؛ هر چند به طور سهوى دست به طرف بالا كشيده شود.[7]
پي نوشت :
[1] - مائدة (5)، آيه 6
[2] - همان، آيه 38
[3] - همان، آيه 6
[4] - نساء (4)، آيه 2
[5] - هود (11)، آيه 52
[6] - جعفر سبحاني، سيماي فرزانگان، ج2، به نقل از سايت تبيان با كمي تغيير.
[7]- منبع: حضرت امام، استفتاءات، ج 1، س 16؛ آيت الله صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 97؛ آيت الله فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 110؛ دفتر آيت الله مكارم، آيت الله سيستانى، آيت الله تبريزى، آيت الله نورى و آيت الله خامنه اى.