همانگونه كه گفته شد نماز، غير از شرايط صحّت، شرايط «قبول» و «كمال» هم دارد.

در آيات و روايات، شرايطي براي قبولي اعمال و عباداتي مثل نماز بيان شده از جمله شرط اعتقادي، شرط سياسي، شرط اخلاقي، شرط اقتصادي، شرط اجتماعي، شرط بهداشتي و... كه نمونه هايي از آنها از اين قرار است.

يك - شرط اعتقادي: ايمان به خدا

نداشتن ايمان، مايه تباهي اعمال است: « وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»[1]؛ «كسى كه انكار كند آنچه را بايد به آن ايمان بياورد، اعمال او تباه مى‏ گردد»

دو - شرط سياسي: ولايت

ولايت و رهبري صحيح و آسماني، همه‌ بندگان خدا و بندگي ها و نماز و حجّ و جهاد و... را در مسير الهي قرار مي دهد و به آنها جهت شايسته مي بخشد.

در حديث از امام باقر ـ عليه السّلام ـ است: « كُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِبَادَةٍ يُجْهِدُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْيُهُ غَيْرُ مَقْبُول»[2]؛ « هر كسي كه به خدا ايمان دارد و عبادت هاي طاقت فرسا هم انجام مي دهد ولي امام لايقي از طرف خدا ندارد، تلاشش بي فايده است.»

در حديث ديگر امام زين العابدين - عليه السلام - در پاسخ كسي كه پرسيد چه چيزي سبب قبولي نماز است؟ فرمودند:«وَلَايَتُنَا وَ الْبَرَاءَةُ مِنْ أَعْدَائِنَا»[3]؛« ولايت ما اهل بيت، و برائت از دشمنان ما»

بنابراين شرط قبولي نماز، ولايت است. ولي همراهش بايد تقوا هم باشد. امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد:« وَ مَا تُنَالُ وَلَايَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ»[4]؛«در خط رهبري ما نيست، مگر آنانكه اهل عمل و تقوا باشد.»

سه - شرط اخلاقي:

الف )تقوا

داستان فرزندان آدم در قرآن آمده است. هر دو قرباني كردند. قرباني يكي پذيرفته شد و ديگري نه. خدا مي فرمايد:«إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين»[5]؛« خدا تنها از اهل تقوا مي پذيرد.»

رسول خدا - صلي الله عليه وآله – نيز در روايتي فرموده اند: « لَوْ صَلَّيْتُمْ حَتَّى تَكُونُوا كَالْأَوْتَارِ وَ صُمْتُمْ حَتَّى تَكُونُوا كَالْحَنَايَا لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْكُمْ إِلَّا بِوَرَعٍ»[6]؛ « اگر آن قدر نماز بخوانيد تا همچون زه كمان شويد، و آن قدر روزه بگيريد تا همچون كمان خم شويد، خدا از شما قبول نمي كند، مگر اين كه انسان با ورع باشيد.»

ب ) حضور قلب در نماز

امام باقر عليه السلام: «عَلَيْكَ بِالْإِقْبَالِ عَلَى صَلَاتِكَ فَإِنَّمَا يُحْسَبُ لَكَ مِنْهَا مَا أَقْبَلْتَ عَلَيْه»[7]؛« در نماز توجه به خدا داشته باش، زيرا از نماز آن مقدار قبول مي شود كه تو به آن توجه داري.»

چهار- شرط اقتصادي:

الف )رعايت حق و حقوق مردم

رسيدگي به نيازمندان و اداي حقوق محرومان به درجه اي از اهميت است كه گاهي قبولي عبادت بستگي به آن دارد. پرداختن زكات، يا داشتن درآمد مشروع، از اين نمونه هاست.

امام رضا ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد:« فَمَنْ صَلَّى وَ لَمْ يُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُه»[8]؛« هر كس نماز بخواند ولي زكات (و ماليات اسلامي) نپردازد، نمازش قبول نمي شود.»

ب ) كسب مال حلال و مباح

علي (ع ) خطاب به كميل فرمود:« يَا كُمَيْلُ انْظُرْ فِي مَا تُصَلِّي وَ عَلَى مَا تُصَلِّي إِنْ لَمْ يَكُنْ مِنْ وَجْهِهِ وَ حِلِّهِ فَلَا قَبُولَ»[9]؛ « اي كميل ! نگاه كن ببين كه در چه چيز نماز مي گزاري و برروي چه چيز به نمازايستادي. اگر آن چيزي را كه براي نمازت استفاده مي كني، حلال و مباح نباشد، نمازت قبول نيست.»

پنج - شرط اجتماعي: خيرخواهي نسبت به ديگران

امام صادق - عليه السلام – فرموده اند:«قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّمَا أَقْبَلُ الصَّلَاةَ لِمَنْ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِي وَ يَكُفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ مِنْ أَجْلِي وَ يَقْطَعُ نَهَارَهُ بِذِكْرِي وَ لَا يَتَعَاظَمُ عَلَى خَلْقِي وَ يُطْعِمُ الْجَائِعَ وَ يَكْسُو الْعَارِيَ وَ يَرْحَمُ الْمُصَابَ وَ يُؤْوِي الْغَرِيب»[10]؛ « خداوند متعال فرمود: نماز كسي را مي پذيرم كه در مقابل عظمت من خاضع باشد؛ از خواسته هاي نفساني به خاطر من خود را دور كند؛ روزش را با ياد من به پايان برد؛ بر بندگانم بزرگي نفروشد؛ به گرسنه غذا دهد؛ برهنه را بپوشاند؛ به مصيبت ديده مهرباني كند؛ غريب را پناه دهد.»

6. شرط خانوادگي: خوشرفتاري

آئين مقدس و متعالي اسلام، ميان عبادت و سياست و اخلاق و اجتماع، پيوندي منسجم ايجاد كرده است. در امور خانوادگي هم رعايت احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را چنان مهم دانسته كه بي توجهي به آن گاهي باعث قبول نشدن نماز مي گردد. و قطع پيوندهاي زميني، به قطع پيوند آسماني مي انجامد.

در اين زمينه پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرموده است:« مَنْ‏ كَانَ‏ لَهُ‏ امْرَأَةٌ تُؤْذِيهِ‏ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ صَلَاتَهَا وَ لَا حَسَنَةً مِنْ عَمَلِهَا ... ثُمَّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ عَلَى الرَّجُلِ مِثْلُ ذَلِكَ الْوِزْر»[11]؛« هر كس زن بد رفتار و اذيت كننده اي داشته باشد، خداوند نماز و كارهاي نيك آن زن را نمي پذيرد. (مرد نيز همچنين است)»

نه تنها بد رفتاري زن با شوهر يا برعكس، اين اثر را دارد، حتي نگاه خشم آگين به پدر و مادر هم مانع قبول عبادت است.

امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود:« مَنْ‏ نَظَرَ إِلَى‏ أَبَوَيْهِ‏ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا ظَالِمَانِ لَهُ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ لَهُ صَلَاةً»[12]؛« نماز فرزنداني كه با خشم به پدر و مادر خود نگاه مي كنند قبول نمي شود. گر چه والدين، نسبت به آنان كوتاهي و ظلمي كرده باشند.[13]

پي نوشت : 
[1] - مائدة (5)، آيه 5

[2] - الكافي، ج 1، ص 183

[3] - بحارالأنوار، ج 81، ص 244

[4] - الكافي، ج2 ص74

[5] - مائدة (5)، آيه 27

[6] - بحارالأنوار،ج81، ص 258

[7] - الكافي،ج 3، ص 299

[8] - وسائل‏الشيعة،ج 9، ص 25

[9] - وسائل‏الشيعة، ج 5، ص 119

[10] - بحارالأنوار، ج 81، ص 242

[11] - وسائل‏الشيعة، ج 20، ص 163

[12] - الكافي، ج 2، ص 349

[13] - محسن قرائتي، پرتويي از اسرار نماز، مركز فرهنگي درسهايي از قرآن، 1387  ش،هجدهم ص 53                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

كتاب پرسش ها و پاسخ هاي نماز، سيد حسن موسوي (مركز تخصصي نماز)