از مهمترين توصيه هاي معصومين عليهم السلام براي نماز اين است كه نماز با حضور قلب و خشوع كامل اقامه گردد.

رسول خدا - صلي الله عليه وآله – در اهميت خشوع در نماز فرموده اند:« تُكْتَبُ الصَّلَاةُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ مِنْهَا إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ وَ سَهْمٌ مِنْهَا الرُّكُوعُ وَ سَهْمٌ مِنْهَا السُّجُودُ وَ سَهْمٌ مِنْهَا الْخُشُوع»[1]؛« نماز بر چهار بخش واجب شده: يك سهم از آن گرفتن وضوي كامل؛ بخشي از آن ركوع؛ بخشي از آن سجود و بخشي از آن خشوع است». در روايت ديگري حضرت علي عليه السلام با تاكيد بر اين مساله فرموده اند:« لِيَخْشَعِ الرَّجُلُ فِي صَلَاتِهِ فَإِنَّ مَنْ خَشَعَ قَلْبُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَشَعَتْ جَوَارِحُهُ فَلَا يَعْبَثْ بِشَيْ‏ء»[2]؛« مرد بايد در نماز خود خاشع باشد، پس وقتي قلبش براي خدا خاشع شد، اعضاء و جوارحش نيز خاشع است، با چيزي (در حال نماز) بازي نمي كند.»

« خشوع»، حالت قلبى انسان در عبادت و در نتيجه توجّه كامل به مقام بندگى در آستانِ الهى است. آنكه نياز و عجز خود را مي داند و عظمت و كمال الهى را مى شناسد و در عبادت، خود را در برابر آن پيدا مى كند، در اين حالت قلب، « حضور» خداى بى همتا و آگاه را مي يابد و متناسب با اين حالت خاشع مي شود، نگاه افتاده مى گردد و توجّه از هر چيز ديگر بريده و به معبود متوجّه مى شود.

اگر ركوع و سجود و قرائت و تسبيح را جسم نماز بدانيم حضور قلب و توجه دروني به حقيقت نماز و كسي كه با او راز و نياز مي كنيم روح نماز است. خشوع نيز در واقع چيزي جز حضور قلب توأم با تواضع و ادب و احترام نيست از همين روست هنگامي كه از رسول خدا ( صل الله عليه و آله ) چنين سوال مي كنند كه « خشوع چيست؟» مي فرمايد:« التَّوَاضُعُ فِي الصَّلَاةِ وَ أَنْ يُقْبِلَ الْعَبْدُ بِقَلْبِهِ كُلِّهِ عَلَى رَبِّهِ عَزَّ وَ جَل»[3]؛« فروتني و خاكساري در نماز و اينكه بنده با تمام قلبش به سوي خدا برود....»

گر چه حضور قلب از شرايط صحت نماز نيست؛ يعني با نبودن حضور قلب نماز باطل نمي شود و از لحاظ فقهي اشكالي ندارد. و ليكن چنين نمازي، عملي بر روح و بي فضيلت و غير مقبول است، يعني بالا نمي رود و اثر معراجي خود را از دست مي دهد و ثمره آن از دست دادن تمامي فوائدي است كه در آيات و روايات، براي نماز ذكر شده، و چه بسا در مواردي موجب دوري از خدا نيز بشود.

احاديث فراواني وارد شده كه همه بر اين مطلب تصريح مي نمايد ميزان قبولي نماز، بستگي به ميزان حضور قلب در نماز دارد و به تناسب وجود حضور قلب، نماز مورد قبول واقع مي شود. امام صادق (ع)ـ عليه السلام ـ مي‌فرمايد: «اَن العبدَ ليُرفعُ لهُ مِن صلاتهِ نصفُها او ثلُثها او ربعُها او خمسُها و ما يرفعُ لهُ الّا ما اقبلَ عليهِ بقلبهِ» [4]؛ « همانا از نماز انسان، نصفش، ثلثش، ربعش يا خمسش بالا برده مي شود و آن مقداري از نماز كه توجّه قلبي داشته باشد بالا برده مي شود.»

البته بيان آنچه گفته شد به اين معنا نيست كه تصور كنيم، تحصيل حضور قلب از امور مُحال است و از كسب آن، نااميد شويم و به يك عبادت صوري و ظاهري اكتفاء كنيم. زيرا ممكن است اين نااميدي، از فريب شيطان نشأت گرفته باشد، به اين معنا كه براي فرار از نماز با حضور قلب، دايماً مشكل بودن آن را بهانه اي براي ترك نماز، قرار دهيم.

پي نوشت:
[1] - مستدرك‏الوسائل، ج 1، ص 98

[2] - وسائل‏الشيعة، ج 5، ص 471

[3] - مستدرك‏الوسائل، ج 1، ص 98

[4] - بحارالانوار، ج84، ص  238                                                                                                                                                        

كتاب پرسش ها و پاسخ هاي نماز، سيد حسن موسوي (مركز تخصصي نماز)