چهار بال اخلاق، چهار مرحله رفتاري را نشان مي دهد كه بر حسب اراده و تقوا و تسلط بر نفس، انسان مي تواند در برابر كساني كه به او بدي مي كنند، عكس العمل نشان دهد. 

اولين گام «عفو» است كه معناي آن گذشت و صرف نظر كردن از انتقام و تلافي است.  كسي كه عفو مي كند، ظاهرا صرف نظر كرده است، اما معلوم نيست كدورت و رنجش قلبي اش به صورت اخم و ترشرويي در چهره اش ظاهر نشود.

«صفح» گام تكامل يافته تري است كه آثار رنجش را از صفحه صورت و دل پاك مي كند. از اين كامل تر مرحله اي است كه به جاي تلافي و انتقام به كسي كه به ما ستم كرده، احسان و انفاق كنيم كه اين گام را «غفران» مي نامند و دست يازيدن بدان بسيار سخت است.

گام ديگر به عالي ترين مرحله انسانيت و اخلاق مانده و آن هم «رحمت» است. رحمت يعني دلسوزي و كمك و مساعدت به محتاج. در اين مرحله، نه تنها عفو و صفح نشان داده و به كسي كه به ما بدي كرده، خوبي مي كنيم، بلكه به حال وي دلسوزي مي كنيم كه چرا از مكارم اخلاق محروم شده و مرتكب اعمال ناشايست شده است.

در اين زمينه آيات ذيل، جالب توجه است:

- در رابطه با همسر و فرزندان: «... وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»؛ (... و اگر عفو كنيد و چشم بپوشيد و ببخشيد، (خدا شما را مي‌بخشد)؛ چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است!) [1]

- دعا به درگاه خدا: «...وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ...» [2]

- وظيفه توانگران در برابر تهي دستان: «... وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ»[3]

- وظيفه پيامبر در برابر اهل كتاب: «...  فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» [4]

 

پي نوشت:

[1] تغابن/14

[2] بقره/ 286

[3] نور/22

[4] مائده/13

متدلوژي تدبر در قرآن، ص 250

1001 نكته قرآني، ص 392