هر اندازه جنگها«درزمان حضرت علي (ع)» طولاني ‏تر مي ‏شد خستگي و دلمردگي جنگجويان نمايانتر مي ‏گشت تا آنجا كه بيشتر آن مردم اندك اندك از علي آزرده شدند، زيرا متأسفانه اكثريت آنان از درك منطق قوي و درست عاجز بودند. آثار اين آزردگي را در خطبه ‏هاي شكايت آميز امام، كه پس از جنگ صفين خوانده است مي‏ بينيم . درافتادن عرب با عرب در ميدانهاي نبرد شوق جهاد را از سر مردم بدر كرد. در قرآن آيه ‏اي را مي ‏بينيم كه درباره‏ ي جنگ تبوك نازل شده است. 

مسلمانان براي شركت در آن جنگ ساز و برگ كافي نداشتند و گروهي نزد محمد(ص) آمدند و مي ‏خواستند آنان را مجهز سازد تا به ميدان جنگ بروند. او گفت چيزي در دست من نيست آنان گريان از نزد وي بيرون رفتند. در سال دوازدهم هجري هنگامي كه ابوبكر خالد ابن وليد را براي حمله به عراق نامزد كرد ، در اندك مدتي هيجده هزار سپاهي براي وي فراهم شد . اما هنوز بيش از ربع قرن از اين واقعه نگذشته بود كه مي‏ بينيم امام مسلمانان هر چه بيشتر مردم را براي جهاد با حكومت غاصبي چون معاويه مي‏ خواند و يا از آنان مي ‏خواهد كه لااقل براي جلوگيري از غارتگران شام به قلمرو عراق برخيزند، كمتر گوش مي‏ دهند.

وقتي در حكومت علي(ع) كه موافق و مخالف در پارسائي و عدالت‏خواهي او هم دستند، كار جهاد با دشمنان خدا بدين صورت درآيد كه زن عبدالله ابن خلف در روي امام خود چنان گستاخانه بلكه بي ‏ادبانه سخن بگويد و بر وي انكار كند، و عاملان معاويه به سرزمين ‏هاي حكومت علي چنين دستبرد بزنند و اصحاب علي امام خود را در دفع آنان حمايت نكنند، اگر بگوييم در سالهاي آخر اين پنجاه سال جنگهاي داخل جزيره از رنگ دين خارج شده بود و رنگ عربي و قبيله ‏اي به خود گرفته بود سخني بي‏جا نيست.