در خصوص علت خواندن سوره حمد و عدم جايگزيني ديگر سوره هاي قرآن به چند دليل عمده مي توان اشاره نمود؛

جامعيت اين سوره
سوره حمد تنها سوره اي است كه از زبان بندگان بيان شده و آيات اين سوره شامل موضوعات گوناگوني مي باشد.
 امام رضا عليه السلام در اين باره فرموده اند:«( علت اين كه در نماز سوره حمد خوانده مي شود اين است كه: ) هيچ سوره‏ اى از سوره ‏هاى قرآن مثل سوره حمد مشتمل بر جوامع خير و حكمت نيست و شرح آن چنين است:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ» با اين عبارت بنده آنچه حق تعالى بر او واجب كرده يعنى شكر توفيق يافتنش براى اعمال خير را اداء مى ‏كند.
«رَبِّ الْعالَمِينَ» اين عبارت تمجيد حق تعالى و تحميد او بوده و نيز با آن بنده اقرار مى‏ كند كه او فقط خالق و مالك است نه ديگرى.
«الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» با اين عبارت بنده عطوفت خالق را نسبت به خود طلب كرده‏ و هم چنين پروردگار و نعمت‏ هايش بر جميع مخلوقات را متذكّر مى ‏شود.
«مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» اقرار به بعث و زنده شدن مردگان و حساب و مجازات بندگان بوده و نيز با اين كلام بنده ملك آخرت را براى حق تعالى اثبات نموده همان طورى كه ملك دنيا را برايش ايجاب مى ‏نمايد.
«إِيَّاكَ نَعْبُدُ» با اين عبارت بنده رغبت و تقرّب خود به خدا را بيان كرده و نيز خبر مى‏ دهد از اخلاص عمل فقط براى خالق نه ديگرى.
«إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» بنده با اين عبارت از خدا تقاضا مى ‏كند كه توفيق و عبادتش را زياد كرده و نعمت‏ ها و نصرتش را خالق نسبت به او ادامه دهد.
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» بنده با اين جمله از خدا تقاضاى ارشاد كرده و نيز بدين وسيله به ريسمان هدايتش چنگ زده و هم چنين از خدا مى‏ خواهد كه معرفتش را به او و به عظمت و كبرياييش زياد نمايد.
«صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» اين جمله تأكيد بنده نسبت به هدايت و رغبتش در ارشاد شدن را رسانده و نيز با اين عبارت بنده متذكّر نعمت‏ هاى حق تعالى بر اوليائش شده و هم چنين رغبت و ميلش به مثل چنين نعمت‏ هايى را مى ‏رساند.
«غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» بنده با اداء اين عبارت پناه به خدا برده و استعاذه مى‏ جويد از اين كه در زمره معاندين و كافرين و كسانى باشد كه پروردگار و امر و نهى او را خفيف و كوچك مى ‏شمرند.
«وَ لَا الضَّالِّينَ» با اين كلمه بنده از خدا تقاضا مى‏ كند او را معصوم و محفوظ بدارد از اين كه در گروه آنان كه از طريق مستقيم حق تعالى گمراه بوده و بدون عرفان چنين مى‏ پندارند كه اعمال پسنديده و شايسته به جا مى‏ آورند باشد.
و بدين ترتيب در اين سوره جوامع خير و حكمت نسبت به امر آخرت و دنيا جمع بوده به طورى كه با هيچ چيز ديگري برابري نكرده و قابل قياس نيست.»[1]
و بدين ترتيب در اين سوره جوامع خير و حكمت نسبت به امر آخرت و دنيا جمع بوده به طوري كه با هيچ چيز ديگري برابري نكرده و قابل قياس نيست.[2]به دليل همين ويژگي است كه نماز بدون سوره حمد ناقص است.
از امام باقر(عليه السلام) درباره حكم كسى كه در نمازش«فاتحة الكتاب» قرائت نكرده بود، سؤال شد؛ حضرت فرمود:« َ لَا صَلَاةَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَقْرَأَ بِهَا»؛« نمازش، نماز شمرده نمى شود، مگر اين كه در آن«فاتحة الكتاب» را قرائت كند.»
در روايت ديگر مى فرمايند:« كُلُّ صَلَاةٍ لَا يُقْرَأُ فِيهَا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فَهِيَ خِدَاج»؛« هر نمازى كه در آن«فاتحة الكتاب» خوانده نشود، ناقص است.»[3]

فوايد سوره حمد
روايات متعددي در خصوص آثار و فوائد اين سوره بيان گرديده كه در اين جا تنها به دو مورد آن اشاره مي نماييم:
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به جابربن عبدالله انصارى فرمود:« اى جابر! آيا برترين سوره اى كه خدا در كتابش نازل فرموده به تو بياموزم؟ جابر عرض كرد: آرى، پدر و مادرم فداى تو باد! اى رسول خدا! آن را به من بياموز. پس رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) سوره«حمد» (ام الكتاب) را به او تعليم داد و فرمود: اى جابر! آيا آگاهت سازم از اين سوره؟ عرض كرد: چرا، پدر و مادرم فداى تو باد! يا رسول الله! از آن مرا با خبر ساز. فرمود: آن شفاى هر دردى است جز مرگ.»[4]
امام صادق - عليه السلام – فرمودند:« اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِي أُمِّ الْكِتَاب»[5]؛« اسم اعظم خداوند، در فاتحة الكتاب مندرج است.»
با توجه به دلايل گفته شده معلوم مي شود سوره حمد، به سبب ويژگي هاى منحصر به فردى كه دارد، بر ديگر سوره ها مقدم است و بر آن ها برترى دارد. از اين رو در نماز، سوره حمد را مى خوانيم.

پي نوشت :
[1] - علل الشرائع-ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏1، ص 825
[2] - علل الشرايع، ترجمه ذهني تهراني، ج1، ص 825
[3] - ر.ك: شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج6، باب القرائة فى الصلاة، ص37ـ39.
[4] - بحارالأنوار، ج 89، ص 237
[5] - وسائل‏الشيعة، ج 6، ص 38
كتاب پرسش ها و پاسخ هاي نماز، سيد حسن موسوي (مركز تخصصي نماز)