در پاسخ به سئوال مورد نظر توضيح دو نكته كه جنبه تاريخي و اجتماعي دارند لازم و داراي اهميت است: الف: ظهور اسلام كه با بعثت رسول مكرم اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ آغاز گرديد، در زماني و در جامعه اي به وجود آمد كه جهل و ناداني و حاكميت سنت هاي جاهلانه بشريت را و خصوصاً جوامع عرب آن زمان را در سراشيب سقوط قرار داده بود و ارزش هاي انساني در آستانه نابودي و اضمحلال قطعي واقع شده بود به گونه اي كه نه تنها انسان ها و به ويژه زنان به عنوان برده و كالاي تجارتي در بازار ها خريد و فروش مي گرديدند بلكه به شهادت كتاب آسماني ما قرآن، زنان و دختران را مايه ننگ و عار دانسته و آشكارا عده اي از آنان را مظلومانه زنده به گور مي كردند: «و چون يكي از آنها را به فرزند دختر مژده آيد (از شدت غم و حسرت) رخسارش سياه شده و سخت دلتنگ و خشمگين مي شود»[1] و «هنگامي كه از دختران زنده به گور شده باز پرسند، كه (آن بي گناهان) به چه جرم و گناه كشته شدند؟»[2] طلوع خورشيد تابناك اسلام با تعاليم آسماني و حيات بخش آن در چنين جامه اي، اگر چه شرايط حاكم بر آن سامان را تا حدي زيادي تغيير داده و دگرگون ساخت و بر سنت هاي جاهلانه و تبعيض آميز نسبت به زنان خط بطلان كشيده و مقام انساني زن و كرامت معنوي و اجتماعي او را به همگان گوشزد نمود: « هر كس -از مرد يا زن- كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاكيزه‏اى، حياتِ [حقيقى‏] بخشيم، و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‏دادند پاداش خواهيم داد. »[3] و «اي مردم ما همه شما را از مرد و زني آفريديم ... هر آينه گرامي ترين شما نزد خدا، پرهيزكارترين شما است...»[4] يعني معيار ايمان و عمل صالح، تقوا و پرهيزكاري است و هرگز مرد بودن امتياز و زن بودن نقص محسوب نمي شود و هر دو داراي يك حقيقت انساني بوده و از اين نظر تفاوتي ندارند. ولي با اين حال دگرگون نمودن كامل آداب و سنت هاي رايج و حاكم بر جامعه كهن آن روز كاري نبود كه در طي چند سال بلكه چندين دهه به سر انجام رسد به گونه اي كه يكباره قشر فراموش شده زنان در جامعه بتوانند حضور چشم گير پيدا نموده و در مسائل اجتماعي بطور گسترده شركت نمايند و علاوه بر آن اين نكته را هم نبايد فراموش نمائيم كه با توجه به عدم امكانات و محدوديت فعاليت هاي اجتماعي زمينه چنداني براي حضور گسترده زنان وجود نداشت. اما در عين حال حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ در موارد زيادي خصوصاً در امر آموزش احكام اسلامي براي بانوان مسلمان در شهر مدينه به عنوان يك آموزگار آگاه و دلسوز مطرح بود به گونه اي كه خيلي از زنان مسلمان مرتب براي يادگيري مسائل اسلامي به آن حضرت مراجعه مي كردند و بر اساس برخي از نقل ها «حضرت زهرا در جنگ احد همراه عده اي از زنان مسلمان در تهيه آب براي رزمنده گان مسلمان شركت كرده اند»[5] و نيز در فتح مكه و جنگ احزاب حضور داشتند. و بعد از رحلت پدر بزرگوارش نبي مكرم اسلام، عمل كرد آن حضرت در دفاع از حريم ولايت و امامت، آن گونه كه به شهادت آن مظلوم انجاميد به اندازه اي عيان است كه نياز به بيان ديگر ندارد و در خصوص بانوي گرانقدر حضرت زينب ـ سلام الله عليها ـ كه خود مظهر و آينه محاسن اخلاقي و ديانت و كياست حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ مي باشد نيز حضورش در قيام عاشورا به رهبري سالار شهيدان حسين بن علي ـ عليهما السلام ـ و نقش آفريني بي نظير آن بانوي وارسته در طول دوران اسارتش با ساير اهل بيت چيزي نيست كه نيازي به توضيح داشته باشد. فقط يك نكته را كه نبايد از ياد ببريم كه اهل بيت عصمت و طهارت و افرادي كه در اين كانون مشرف رشدكرده و تربيت يافته اند هيچ گاه كاري را بر اساس اجبار و اكراه انجام نداده و نمي دهند بلكه آنچه انجام داده است بر اساس وظيفه اسلامي و انساني بوده كه در راستاي انجام رسالت الهي خودشان به انجام آن موظف بوده اند و لذا نبايد اين گونه فكر نمائيم كه عملكرد هاي حضرت زهرا و حضرت زينب در دفاع از ولايت و حريم امامت بر اساس اجبار بوده است، هرگز كسي آن دو بانوي جليل القدر را مجبور به حضور در دفاع از ولايت نكرده بلكه آن دو بانوي بزرگوار بر اساس تكليف و وظيفه اسلامي خودشان اقدام نموده اند و لذا فاطمه و زينب دو نامي است كه تا ابد بر بلنداي تاريخ انسانيت خواهد درخشيد و بانوان حقيقت جو و آزاده جهان به آرزوي زهرا شدن و زينب گونه زيستن زندگي شان را آغاز و به پايان مي برند. 

ب: يكي از نقش هاي مهم و ارزشمند بانوان در عرصه اجتماعي كه متأسفانه آن گونه كه بايد به آن توجه نشده است، نقش تربيتي زنان در جامعه است، كه گذشته از آموزه هاي ديني، واقعيات تاريخي ثابت كرده است كه رشد و تكامل و پيشرفت جوامع انساني در ابعاد مختلف آن مرهون وجود و حضور انسان هاي بزرگ و افراد وارسته و آگاه در هر عصر و زماني بوده است كه هر كدام در دامن يكي از زنان با كرامت رشد و نمو و تربيت يافته اند و در نتيجه باعث تحولات سازنده و بزرگي در جامعه خود گرديده اند و لذا اين سخن حكيمانه رهبر فقيد انقلاب اسلامي حضرت امام خميني قدس سره الشريف را نبايد از ياد ببريم كه فرمود: «مرد از دامن زن به معراج مي رود» و در تتمه اين سخن بلند بايد گفت كه جامعه انساني هم توسط انسان هائي كه از دامن زنان پاك و آگاه عروج مي كنند، به اعتلا و سعادت خواهند رسيد و قاطعانه مي توان ادعا كرد كه يكي از نقش هاي ارزشمند و با اهميت زنان در عرصه اجتماعي كه اثر مستقيم در پيشرفت و سعادت انسان ها در هر جامعه دارد همين بُعد تربيتي بانوان مي باشد كه از حضور در خيلي از عرصه هاي اجتماعي كه فعلاً رايج و مورد توجه است مهم تر و اثر گذارتر مي باشد، و فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ با آگاهي كامل از اين مهم، با تربيت نمودن فرزنداني چون امام حسن و امام حسين و زينب كبرا و ام كلثوم، ـ عليهم السلام ـ به گونه اي حضورش را در جامعه بشري و خصوصاً مسلمانان نمايان ساخت كه تا ابد از حافظه تاريخ محو نخواهد گرديد و شهامت و استقامت حضرت زينب و ام كلثوم در قيام كربلا نمونه اي از حضور فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ در عرصه هاي اجتماعي مي باشد. ولي افسوس كه ارزش ها دگرگون گرديده و به ويژه در زمان ما خيلي از زنان مسلمان به تبعيت از بيگانگان، فكر مي كنند حضور زنان در اجتماع و فعاليت هاي اجتماعي بانوان يعني كار كردن در ادارات و ساعت ها از خانه و كاشانه دور شدن و بچه ها را به مهد كودك ها سپردن است. اين گونه حضور توسط بانوان در عرصه هاي اجتماعي با حضور زنان كه بر اساس تكليف شرعي و وظيفه اسلامي و ديني و در راستاي حفظ كرامت انساني زن صورت مي گيرد، تفاوت دارد و لذا بر اساس تعاليم ديني حضور بانوان در خيلي از عرصه ها نه تنها مانعي ندارد بلكه لازم و ضروري است از قبيل آموزش و پرورش و بهداشت و درمان و نيز مراكزي كه مراجعين زن دارند و يا در مواردي كه براي تأمين معاش بعضي از بانوان نياز به كار دارند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. بحار الانوار، محمدباقر مجلسي، ج27
2. مأساه الزهراء ـ سلام الله عليها ـ السيد جعفر مرتضي عاملي، ج1
3. ما نزل من القرآن في شأن فاطمه ـ سلام الله عليها ـ السيد محمد علي الحلو
4. خاندان عصمت ـ عليهم السلام ـ سيد تقي واردي
5. بانوي نمونه اسلام، ابراهيم اميني .

پاورقي ها:
[1]. نحل، آيه 58.
[2]. تكوير،آيه 8-9.
[3]. نحل، آيه 97.
[4]. حجرات، آيه 13.
[5]. چشم اندازي به حكومت مهدي ـ عجل الله تعالي و فرجه الشريف ـ ، ص 78، نجم الدين طبسي.

 مركز مطالعات و پاسخ گويي به شبهات، حوزه علميه قم