تحقيقي درباره جمله مشهور «فذكر عطش اخاه الحسين عليه‌السلام»
اين گزارش در بحار الانوار آمده است اما با بررسي و مقايسه هاي صورت گرفته، روشن شد كه علامة مجلسي، خبر يادشده را به‌احتمال قوي، از كتاب منتخب فخرالدّين طُرَيْحي (1085ق) با تلخيص و اقتباس، نقل كرده است.[1] اما دربارة منبع نقل طُرَيْحي بايد گفت كه به‌نظر ميرسد يكي از منابع وي (اگر نگوييم تنها منبع) در نقل گزارش يادشده، كتاب روضة الشهداء[2] ملاحسين كاشفي (910ق) است كه در سالهاي آغازينِ قرن دهم نگاشته شده است و به‌احتمال قوي، طُرَيْحي اين گزارش را از اين كتاب گرفته و با تعريب و اندكي تغيير، آن را آورده است. ازآن‌پس، گزارش يادشده به‌سبب بُعد حزن‌انگيز و گريه‌آور آن و بار احساسي و عاطفياش، به محافل و مجالس روضه‌خواني و به بسياري از مقتل‌هاي معاصر راه يافته است.[3]
اگرچه اين خبر محتواي روضة مشهور امروزي را دربر دارد كه حضرت عباس چون به آب دست يافت، خواست آب بنوشد، اما ياد تشنگي برادرش حسين و اهل‌بيت او افتاد و نيز حضرت حامل مشك آب بود كه چون دو دستش قطع شد، مشك را به دندان گرفت؛ اما اين گزارش با تمام مشهور بودن و جا افتادن آن به‌عنوان بخش مهمي از گزارش مصيبت شهادت حضرت عباس در مجالس عزاداري (چنان كه محقق بحار در تعليقهاي، متذكر شده است) افزون بر آنكه سند معتبري ندارد، ازنظر محتوا نيز اشكالات و نارساييهايي دارد. [4]1
پي نوشت: ---------------------
[1]. فخرالدين طريحي، المنتخب في جمع المراثي والخطب، ص305ـ307، 430 (به‌اختصار).
[2]. تصحيح عقيقي بخشايشي، قم، انتشارات نويد اسلام، 1381 ش، ص415ـ418.
[3]. ر.ك: محمدتقي سپهر، ناسخ التواريخ، ج6، ص278ـ279؛ محمدباقر بهبهاني، الدمعة الساكبة، ج4، ص322ـ323؛ حائري مازندراني، معالي السبطين، ص271ـ272. همچنين برخي از نويسندگان مقتل‌ها، شاخ و برگ هاي بيشتري به اين جريان داده و تا توانسته اند، بر تحريف اين گزارش افزودهاند. ر.ك: فاضل دربندي، اكسير العبادات في اسرار الشهادات، ج2، ص496 به بعد.
[4]. به‌عنوان نمونه، در آغاز گزارش، از قول امام حسين در پاسخ درخواست حضرت عباس براي به ميدان رفتن، نقل شده است كه امام فرمود: «تو پرچم‌دار من هستي؛ اگر تو بروي، سپاه من پراكنده ميشود». ناقل چنين خبري توجه نداشته است كه همة گزارشهاي تاريخي بر اين نكته اتفاق دارند كه زمان به ميدان رفتن بنيهاشم و ازجمله حضرت عباس، پس از به ميدان رفتن و شهادت تمام ياران امام حسين (به‌جز سُوَيْد‌بن‌عمرو كه پس از شهادت امام شهيد شد) بوده است؛ بنابراين از ياران (غير هاشمي) امام، كسي باقي نمانده بود كه با شهادت حضرت عباس پراكنده شود.