ويژگيهاى اميرمؤمنان عليه السّلام به عنوان الگويي مناسب براي بشريت
زندگى سياسى و اجتماعى امام، الگويى در حد مدينه فاضله است. گاه نمونه هايى از استقامت و استوارى بر حكم خدا ديده مى شود، كه به نظر مى رسد قابل پيروى براى ديگران نيست، چنان كه خود امام در نامه اى به اين نكته اشاره كرده اند.[1]
به همين دليل اين زندگى، براى كسانى كه مىخواهند پايبند باشند، الگوى بسيار بالايى است، آن گونه كه هميشه بايد از آن درس گرفت و براى رسيدن به آن راهى طولانى طي نمود.
به سخن ديگر سيره امام، يكى از بهترين روشهاى زندگى است كه تاكنون در طول حيات انسانى تجربه شده است، زندگى انسان كاملى كه نمونه واقعى يك انسان الهى و در شمار نادر افرادى است كه نهادن اسم انسان، به معناى خليفه الهى در زمين بر آنان سزاوار است، اين زندگى تا آن اندازه جذاب است كه دوست را نسبت به او تا بالاترين حد دوستى كشانده و دشمن را در مقابل آن تا نهايت درجه دشمنى بالا مىبرد، كسى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله درباره اش فرمود: «يهلك فيك رجلان، محبّ مفرط و مبغض مفرط»[2] دشمن به دليل استقامت او در راه حق، چنان از وى خشمگين است كه در اين باره به افراط گراييده و دوست به همان دليل چنان عشقى به وى مىورزد كه گاه در اين باره به افراط مى گرايد.
كسى كه به او محبت ورزيد، تا حد يك شيعه مخلص صعود مى كند و اگر اندكى غفلت كند، گرفتار گرايشات غلوآميز خواهد شد. كمتر ديده شده است كه در دوره حيات كسى نسبت الوهيت به او بدهند، اما، على عليه السّلام در جامعه اى كه خداوند آن اندازه بر بشر بودن رسول الله تأكيد كرده بود، هدف چنين نسبت هايى قرار گرفت، گرچه امام با آن به سختى برخورد كرد.
از مهمترين جلوه هاى زندگى امام زهدى است كه سر تا سر زندگى آن حضرت را پوشانده است، زاهدى كه همه چيز دارد و مى تواند داشته باشد اما از همه آنها اعراض كرده است. گروهى نزد عمر بن عبد العزيز سخن از زهاد به ميان آورده و درباره زاهدترين شخص پرس وجو مى كردند، بعضى از حاضرين كسانى از جمله ابوذر را بر شمردند، عمر بن عبد العزيز گفت: «أزهد الناس على بن ابى طالب عليه السّلام».[3]
امام فقراء را در اطراف خويش جمع كرده و با آنها با رفق و مهربانى برخورد مى كرد.[4] گاه مى شد كه در وقت نماز تنها پيراهنش كه خيس بود بر تنش بود و در همان حال خطبه مى خواند.[5] امام مكرر در نهج البلاغه از زندگى ساده خويش ياد كرده است. زمانى كه يكى از ياران ديد كه امام غذاى بسيار ساده اى دارد، به آن حضرت گفت: «أبالعراق تصنع هذا؟ العراق أكثر خيرا و أكثر طعاما ...»[6] آيا در عراق كه بهترين طعامها در آن است چنين مى كنى؟ امام خود بهترين مصداق عمل به مطالبى بود كه در نهج البلاغه در اعتراض به عثمان بن حنيف و يا در خطبه هاى عمومى در باره دنيا به مردم مى فرمود.
اسود بن قيس مى گويد: امام على عليه السّلام در رحبه مسجد كوفه مردم را اطعام مى كرد، اما خود در خانه، غذا مى خورد. يكى از اصحابش گفت: من پيش خود گفتم: على در منزل خود، غذاى لذيذتر از طعامى كه به مردم داده، مى خورد، غذا خوردن را رها كرده به دنبال او به راه افتادم. او در منزل فضه را صدا زد. وقتى او آمد، حضرت از او خواست تا براى آنها غذا بياورد. فضه، گرده نانى همراه با ظرف دوغى آورده و نان را در آن تريد كرد، در حالى كه در آن سبوس گندم وجود داشت. به امير المؤمنين على عليه السّلام عرض كردم: اگر مى فرموديد آرد بىسبوس بياورند بهتر بود. امام در حالى كه مى گريست فرمود: به خدا سوگند هرگز نديدم كه در خانه رسول خدا نان بدون سبوس باشد.[7]
عقبة بن علقمه مىگويد: بر امام على عليه السّلام وارد شدم، پيش رويش دوغ ترشى نهاده بود كه ترشى و پرآبى آن، آزارم داد. عرض كردم: آيا از اين دوغ ميل مى كنيد؟
امام فرمود: اى ابا الخبوب! پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را ديدم كه از اين بدتر مى خورد و از لباس من خشنتر مى پوشيد. من بيم آن دارم اگر كارى را كه او انجام مى داده انجام ندهم به او ملحق نشوم.[8] زمانى كه براى امام فالوده آوردند، فرمود: من از چيزى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نخورده، نمى خورم.[9] معناى اين سخن آن نبود كه خوردن اين چيزها نادرست است بلكه براى امام، تابعيت محض از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از هر جهت اهميت داشت.
نقل حكايتى ديگر از اين دست به لحاظ اهميت آن، مناسب مى نمايد. ابو الشيخ انصارى (م 369) مى گويد: امام، عمرو بن سلمه را به حكومت اصفهان گماشت. زمانى كه عمرو عازم (كوفه) شد، در راه خوارج بر سر راه او قرار گرفتند. او در شهر حلوان توقف كرد در حالى كه همراه او خراج و هدايا بود. وقتى خوارج از آنجا دور شدند، خراج را در حلوان گذاشت، و هدايا را به كوفه آورد. امام دستور داد تا آنها را در رحبه مسجد كوفه بگذارد و عمرو را بر آن گمارد تا آن را بعدا بين مسلمانان تقسيم كند.
ام كلثوم كسى را نزد عمرو فرستاد و گفت: قدرى از عسلى كه آورده اى براى من بفرست. او نيز دو حلب از آنها را نزد دختر امام فرستاد.
زمانى كه امام براى نماز به مسجد آمد، مشاهده كرد كه دو حلب آنها كم شده است. عمرو را صدا زد و درباره آن دو حلب پرسيد. او گفت: نپرس كه چه شده است، آنگاه رفت و دو حلب عسل در آنجا گذاشت. امام فرمود: مى خواستم بدانم كه قضيه اين دو حلب چيست؟ او گفت: ام كلثوم نزد من فرستاد و من هم دو حلب به او دادم.
امام فرمود: آيا من به تو گفته بودم تا اين هدايا را بين مردم تقسيم كنى؟ آنگاه در پى ام كلثوم فرستاد تا دو حلب را بياورد. وقتى آورد قدرى از سر آنها كم شده بود. اما در پى تجار فرستاد تا قيمت قسمت كم شده را معين كنند، چيزى حدود سه درهم و خورده اى شد. امام در پى ام كلثوم فرستاد آن اين پول را بدهد. پس از آن عسلها را بين مسلمانان تقسيم كرد.[10]
نمونه هاى فراوانى از اين دست، در الغارات و آثار ديگر آمده است. جمله خود امام كه فرمود: «انا الذي أهنت الدنيا»[11] من كسى هستم كه دنيا را خوار كردم، روش برخورد امام را با دنيا نشان مى دهد.
پي نوشت: ----------------------------------
[1] . نهج البلاغه، نامه 45
[2] . اين حديث از احاديثى است كه مكرر در مصادر آمده و امام نيز مى فرمايد: «يهلك فىّ رجلان، محب مفرط ... و مبغض مفرط» (نهج البلاغه، خطبه 127)
[3] . اسكافي، المعيار و الموازنه، ص 240.
[4] . اسكافي، المعيار و الموازنه، ص 240.
[5] . اسكافي، المعيار و الموازنه، ص 241.
[6] . اسكافي، المعيار و الموازنه، ص 249.
[7] . بلاذري، انساب الاشراف، ج2، ص187؛ و نك: ثقفي كوفي، الغارات، ج1، ص85، 87، 88.
[8] . ثقفي كوفي، الغارات، ج 1، ص 85.
[9] . ثقفي كوفي، الغارات، ج1،ص 89- 88 و نك: پاورقى همان صفحات.
[10] . ابي الشيخ انصاري، طبقات المحدثين باصبهان، ج 1، ص 279- 278؛ و نك: احمد بن عبدالله اصبهاني، اخبار اصبهان، ج 1، ص 72.
[11] . ذهبي، تاريخ الاسلام، ج3، ص645؛ ابن عساكر، تاريخ مدينه دمشق، ج42، ص489.