مشركان، مخصوصاً مشركان عرب، رويّه واحدى در مسائل اعتقادى خود نداشتند، و در عينِ اشتراك در اصل عقيده شرك، در خصوصياتِ اعتقادى بسيار متفاوت بودند.
گروهى نه خدا را قبول داشتند و نه معاد را، اينها كسانى هستند كه قرآن سخن آنان را چنين نقل مى كند: «ما هِيَ إِلاّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ»؛ «چيزى جز همين زندگى دنياى ما در كار نيست، گروهى از ما مى ميرند و گروهى جاى آنها را مى گيرند، و جز طبيعت ما را هلاك نمى كند»!.(1)
جمع ديگرى خدا را قبول داشتند و بت ها را شُفَعاى درگاه او مى دانستند، اما معاد را منكر بودند، همان كسانى كه مى گفتند: «مَنْ يُحْىِ الْعِظامَ وَ هِىَ رَمِيمٌ»؛ «چه كسى اين استخوان ها را زنده مى كند در حالى كه پوسيده است»؟(2) آنها براى بت ها حج به جا مى آوردند، و قربانى مى كردند، و معتقد به حلال و حرام بودند، و اكثر مشركان عرب در اين زمره جاى داشتند.
ولى شواهد متعددى در دست است كه نشان مى دهد، آنها به نوعى بقاى روح معتقد بودند، خواه به صورت «تناسخ» و انتقال ارواح به بدن هاى تازه، يا به شكل ديگر.(3)
مخصوصاً اعتقاد آنها به پرنده اى به نام «هامه» معروف است، در داستان هاى عرب آمده است كه در ميان عرب، كسانى بودند كه اعتقاد داشتند روح انسان پرنده اى است كه در جسم او منبسط شده، هنگامى كه از دنيا مى رود يا كشته مى شود، از جسم او بيرون مى آيد و اطراف جسد او به صورت وحشتناكى طواف كرده، و در كنار قبر او ناله مى كند، و معتقد بودند: اين پرنده در آغاز كوچك است، سپس بزرگ مى شود تا به اندازه «جغد» مى گردد، و او دائماً در وحشت به سر مى برد، و جايگاهش خانه هاى خالى، ويرانه ها، قبرها و جايگاه كشتگان است!.
و نيز آنها معتقد بودند: اگر كسى مقتول شده باشد، «هامه» بر قبر او فرياد مى زند: اسْقُونِى فَإِنِّى صَدْيَةٌ!: «سيرابم كنيد كه سخت تشنه ام»!.(4)
اسلام، قلمِ بطلان بر تمام اين عقائد خرافى كشيد، و لذا در حديث معروفى از پيامبر(ص) نقل شده كه فرمود: لا هامَه: «هامه دروغ است».
به هر حال، آنها گر چه عقيده به معاد و بازگشت انسان به زندگى بعد از مرگ نداشتند، ولى به نظر مى رسد به يك نوع «تناسخ» و بقاء ارواح قائل بودند.
ولى، معاد جسمانى به گونه اى كه قرآن مى گويد، كه خاك هاى انسان دو مرتبه جمع آورى شود و به حيات و زندگى جديدى بازگردد، و روح و جسم، هر دو معادِ مشترك داشته باشند را، به كلى منكر بودند، نه فقط انكار مى كردند، بلكه، از آن وحشت داشتند، كه قرآن با بيانات مختلفى آن را براى آنها توضيح داده و اثبات كرده است.(5)

پي نوشت
1 . سوره جاثيه، آيه 24.
2 . سوره يس، آيه 78.
3. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 119.
4 . بلوغ الارب، ج 2، ص 311.
5 . تفسير نمونه، ج 21، ص 201.