يكى از حكمت ‏ها و اسرار غيبت و پنهان‏ زيستى امام مهدى (عج)، امتحان و آزمايش انسان‏ها- به خصوص شيعيان- است. آنان در اين ابتلا و آزمون، بايد پايبندى و باور عميق خود به مهدويت و ميزان اخلاص و علاقه خود را نشان دهند. در غيبت امام مهدى (عج) شباهت ‏هايى به ساير پيامبران وجود دارد؛ به ‏ويژه آنكه آنها نيز داراى غيبت- كوتاه‏ مدت يا طولانى- بودند. خداوند همان ‏طور كه با غيبت پيامبران، امت آنان را آزمايش كرده است؛ مى ‏خواهد امت اسلامى را نيز بيازمايد و شايد اين برابرى طول غيبت خاتم الاوصياء با غيبت مجموع پيامبران، براى اين باشد كه مى ‏خواهد اين امت را با آزمايش‏ هايى سخت‏ تر از آزمون آنها، بيازمايد.

از روايات مختلف، به دست مى‏ آيد كه مؤمنان در دوره غيبت، گرفتار آزمايش ‏هاى بزرگى خواهند شد؛ چنان‏كه امت‏ هاى قبلى نيز دچار آزمون ‏ها و ابتلاهاى مختلفى بودند: («أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ‏») [1]؛ «آيا مردم گمان مى‏ كنند، همين‏كه به زبان بگويند ايمان آورديم، دست از سر آنها برمى ‏داريم و آزمايش نمى‏ شوند؟ مردمى را كه قبل از ايشان بودند نيز آزموديم و خداوند مى‏ داند كه چه كسانى راستگو و چه كسانى دروغگويند و در امتحان درست يا نادرست از آب درآيند ...».

از آنجايى كه غيبت طولانى مى ‏شود، عده‏ اى از مردم دچار ترديد، حيرت و ... مى ‏شوند و از باور به ظهور منجى موعود، برمى‏ گردند؟! بخشي از اين اين آسيب ‏ها و عوامل مشكل‏زا در عصر غيبت، عبارت است از:
1. حيرت و سرگردانى؛ امام عسكرى عليه السّلام فرمود: «بدانيد كه فرزندم غيبتى خواهد داشت كه نادانان، در آن دچار سرگردانى مى‏ شوند؛ و آنها كه براى ظهورش از پيش خود وقت تعيين مى ‏كنند، به دروغ‏گويى مى‏ افتند» [2]. ابن عباس نيز گفته است: «پس از يك غيبت طولانى و حيرت ظلمانى، ظاهر مى ‏شود» [3].
2. شك در حيات و زنده بودن حضرت؛ امام صادق عليه السّلام فرموده است: «... جداً مورد آزمايش قرار مى‏ گيريد تا جايى كه مردم مى‏ گويند: مهدى، مرده يا كشته شده است؛ اگر زنده است، پس كجا است و چه مى‏ كند؟! چشمان مؤمنان بر او مى‏ گريند و همچون كشتى طوفان‏زده، به اضطراب مى‏ افتند؛ به ‏جز كسانى كه خداوند از آنان پيمان گرفته و به دم الهى ياريشان كرده، كس ديگرى رستگار نخواهد شد»[4].
3. انحراف و برگشت از دين؛ يكى از ابتلائات و آسيب ‏هاى دوران غيبت، برگشت عده‏ اى از آيين الهى و ضعف و سستى در ديندارى و يگانه ‏پرستى است.
امام كاظم عليه السّلام فرمود: «هنگامى كه پنجمين فرزند امام هفتم، از ديده‏ ها ناپديد شد، از خدا بترسيد و به او پناه ببريد و در مورد دين و آيين خود، كسى شما را از دينتان منحرف نكند [؛ زيرا] براى صاحب اين امر غيبتى هست تا آنها كه به او عقيده دارند، از اعتقاد خود بازگردند»[5].
محمد بن مسلم و ابو بصير روايت كرده‏ اند كه امام صادق عليه السّلام فرمود: «اين كار به سامان نمى‏ رسد [و ظهور محقق نمى‏ شود] مگر اينكه دو سوم مردم از دين برگردند؛ ما گفتيم: اگر دو سوم مردم از دين برگردند، ديگر چه كسى باقى خواهد ماند؟! امام عليه السّلام فرمود: آيا دوست نداريد در بين يك ‏سوم باقى مانده باشيد؟»[6].
4. دشوارى حفظ ايمان؛ شدت ‏ها و پيشامدهاى ناگوار و تحوّلاتى كه روى مى‏ دهد، مردم را زير و رو كرده و حفظ ايمان و استقامت در اين راه را دشوار مى ‏سازد و ايمان افراد در مخاطرات سخت واقع مى ‏شود!
امام باقر عليه السّلام فرموده است: «بعد از غيبت و حيرت ظاهر مى ‏شود؛ در اين دوران تنها كسانى بر دين خود ثابت مى ‏مانند كه در ايمان خود، مخلص و با روح يقين‏ همراه باشند و آنان كسانى‏ اند كه خداوند از آنها درباره ولايت ما پيمان گرفته و در دل آنها، ايمان را مستقر ساخته و آنها را با روحى از خود تأييد كرده است»[7].

پي نوشت:

[1] عنكبوت، آيه 2 و 3.

[2]  اثبات الهداة، ج 3، ص 482، ح 189.

[3] يوم الخلاص، ج 1، ص 346؛ الزام الناصب، ص 62.

[4] اثبات الهداة، ج 3، ص 473، ص 154.

[5]  الغيبة النعمانى، ص 78؛ بحار الانوار، ج 51، ص 150؛ منتخب الاثر، ص 218.

[6] اثبات الهداة، ج 3، ص 510، ح 331.

[7] كشف الغمة، ج 3، ص 311؛ منتخب الاثر، ص 229.

رحيم كارگر، مهدويت؛ پيش از ظهور، ص125-131.