بحث درباره شهادت ائمه(ع) و به پا كردن مراسم عزاداري براي معصومان(ع)، به لحاظ مظلوميت‌ آنان و فضيلت اين مراسم، در هر عصر و هر زمان و هر ساعتي پسنديده است، اما درباره تاريخ دقيق شهادت و يا ولادت اكثر معصومان(ع) تفاوت و اختلاف نقل‌هايي وجود دارد كه هر كدام ريشه‌هاي مختلفي دارد و قابل توجه و محل بحث و تحقيق است و اين مطلب درباره شهادت امام حسن مجتبي(ع) نيز وجود دارد.

با نگاهي به تاريخ زندگاني امام حسن مجبتي(ع)‌ مشاهده مي‌شود درباره تاريخ شهادت آن حضرت، گزارش‌هاي متعدد و پراكنده‌اي وجود دارد كه گزارش شهادت امام حسن مجتبي(ع) در تاريخ‌هاي هفتم و 28 صفر در ميان شيعيان، مشهورتر است. بنابراين لازم است كه براي تشخيص دقيق شهادت آن حضرت، گزارش‌هاي منابع شيعي و اهل سنت درباره اين تاريخ مورد بررسي قرار گيرد.

با بررسي منابع كهن شيعه و سني درباره ماه شهادت امام حسن(ع)، مشاهده مي‌شود كه نظر يكساني ندارند. دسته‌اي از اين منابع به ماه شهادت آن حضرت(ع) اشاره‌اي نكردند و دسته‌اي ديگر كه از آن زمان ياد كرده‌اند بر دو ماه صفر و ربيع‌الاول تاكيد مي‌كنند. منابع شيعه ماه صفر را ماه شهادت آن حضرت(ع) مي‌دانند و بسياري از عالمان شيعه همچون سعد بن عبدالله اشعري،‌ نوبختي، كليني،‌ابن خزاز،‌ شيخ مفيد، شيخ طوسي، طبري امامي، شهيد اول، كفعمي و شيخ بهائي در آثارشان به اين موضوع اشاره دارند،‌ اما بيشتر منابع اهل سنت و عالمان آنان همچون محمد بن سعد، زبيري،‌ ابن قتيبه،‌ دولابي، ابن ابي الحديد و ابن جوزي ماه ربيع الاول را زمان شهادت امام حسن مجتبي(ع) عنوان مي‌كنند. بررسي اسناد اهل سنت درباره ماه شهادت آن حضرت(ع) نشان مي‌دهد كه اين اسناد در اين‌باره پراكنده‌اند و اين نويسندگان منابع و مستندات قابل اعتمادي را در اختيار نداشتند و شنيده‌هاي خود را صرفا ثبت نموده‌اند‌ كه با توجه به فاصله زماني كه با شهادت امام(ع) داشتند، در خور نقد‌اند.

در مقابل،‌ مورخان شيعه در منابع كهن، ماه صفر را به عنوان ماه شهادت پذيرفته‌اند كه برخي از آنها سند اين مطلب را بيان كرده‌اند. درباره اينكه در كدام روز از ماه صفر،‌ شهادت آن حضرت(ع) اتفاق افتاده است نيز در ميان نويسندگان شيعي داراي پراكندگي مي‌باشد. در حالي كه پيش از شهيد اول، در كتب شيعي همچون «فرق ‌الشيعة» اسماعيل نوبختي،[1] «المقالات و الفرق» سعد بن عبدالله اشعري، «اصول كافي» شيخ كليني،[2] «المقنعة»[3] شيخ مفيد، «مصباح‌المتجهد» شيخ طوسي، «اعلام‌الوراء»[4] و «تاج‌المواليد» مرحوم طبرسي،[5] «مناقب آل ابي‌طالبق» ابن شهرآشوب،[6] «روضةالواعظين» فتال نيشابوري[7] و «كشف‌الغمة» اربلي[8] تاريخ وفات امام حسن مجتبي(ع) را آخر صفر يا 28 صفر ذكر ‌كردند، اما از زمان شهيد اول به بعد، هفتم صفر نيز در كنار 28 صفر به عنوان روز شهادت آن حضرت(ع) مطرح شده است و عالماني از شيعه همچون شيخ بهائي جبل عاملي و پدرش شيخ حسين عاملي، كاشف الغطاء و صاحب جواهر به بيان اين تاريخ مي‌پردازند اما با بررسي اسناد مرتبط با اين ديدگاه، مشاهده مي‌شود كه اينان سخن شهيد اول را در اين ارتباط پذيرفته‌اند؛ ولي در اين كه مستند سخن شهيد چيست، مطلبي در دست نيست. يك احتمال وجود دارد كه سخن وي به كتاب قاسم رسي (246 ق) مستند باشد كه در قسمت پاياني آن كتاب، تاريخ شهادت امام مجتبي(ع) در هفتم صفر ثبت شده است؛ ولي اين گزارش از چند جهت در خور نقد است:

1- كتاب تثبيت الامامة رسي درباره امامت اميرالمومنين(ع) است، نه تاريخ ولادت و شهادت امامان(ع).

2- مطلبي كه در پايان كتابش آمده، تاريخ شهادت دو امام هادي(ع) و عسكري(ع) را هم ثبت كرده است؛ در حالي كه قاسم رسي پيش از امام هادي(ع) از دنيا رفت، بنابراين اين مطلب پاياني كتابش از او نيست.

3- چون روز شهادت امام مجتبي(ع) به لحاظ تاريخ شمسي، مطابق نهم حَمَل ( فروردين) بوده است و در خط كوفي به گونه‌ي شكسته آن، سابع و تاسع همانند يكديگر نوشته مي‌شود، احتمالا سابع صفر به جاي تاسع حَمَل، ثبت شده و اين اشتباه در نسخه‌اي ثبت شده و آن نسخه به دوران شهيد راه يافته و مستند گزارش او قرار گرفت.

بنابراين مي‌توان گفت صحت گزارش هفتم صفر به سبب ترديد در انتساب گزارش به راوي و احتمال اشتباه در نسخه‌برداري از منابع اوليه، ترديدهاي فراواني وجود دارد و به همين دليل بسياري از بزرگان شيعه به اين تاريخ يا اشاره‌اي نمي‌كنند و يا ضمن اشاره به اين تاريخ،‌ از تائيد و اظهار نظر درباره آن خودداري مي‌كنند. بنابراين گزارش برتر و مورد تائيد درباره شهادت امام حسن مجتبي(ع) به جهت استناد به منابع فراوان كهن شيعه، روز بيست و هشتم صفر است.

پي نوشت: -----------------------

[1] . نوبختي، فرق الشيعه، (بيروت،‌ دار الاضواء، 1404ق)، ص24.

[2] . كليني، الاصول من الكافي، (تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1407ق)، ج1، ص461. وي اشاره به آخر ماه صفر مي‌نمايد.

[3] . شيخ مفيد، المقنعة، (قم، كنگره جهاني هزاره شيخ مفيد، 1413ق)، ص456.

[4] . طبرسي، اعلام الوري (تهران، اسلاميه، 1390ق)، ص206.

[5] . طبرسي، تاج المواليد (بيروت، دار القاري، 1422ق)، ص82.

[6] . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابي طالب، (قم، انشارات علامه، 1379ق)، ج4، ص29.

[7] . فتال نيشابوري، روضه الواعظين، (قم، رضي، 1375ش)، ج1، ص168.

[8] . اربلي، كشف الغمة، (تبريز، انتشارات بني‌هاشم، 1381ق) ج1، ص516.