هر چند عده اي شهادت آن حضرت را به دست همسرش مي دانند اما بايد دانست كه درباره چگونگي شهادت امام جواد عليه السلام دو گزارش در دست است:
گزارش اول: شهادت آن حضرت به دست همسرش «ام فضل»
در اين باره آمده است:
معتصم عباسي كه از رشك بيش از حد و كم علاقه شدن ام فضل دختر مامون به امام جواد عليه السلام آگاه بود، با همكارى جعفر پسر مامون و برادر ام فضل و از راه حيله و نيرنگ زمينه اى فراهم ساخت كه ام فضل را تحريك و به قتل امام جواد وادار نمايد. معتصم يا جعفر سمى را در انگور رازقى تزريق كردند و براى ام فضل فرستادند و او نيز آن را در كاسه اى گذاشت و جلو همسر جوانش حضرت جواد عليه السلام نهاد. زماني كه حضرت جواد عليه السلام از آن انگور ميل فرمودند، طولى نكشيد كه آثار زهر را احساس و كم كم درد شديد بر ايشان عارض شد و به سختى ايشان را بي تاب ساخت تا آن كه به شهادت رسيد.[1]
گزارش دوم : شهادت آن حضرت به تحريك قاضي شهر بغداد و به دستور معتصم عباسي.
عيّاشى به نقل از شخصي به نام «زرقان» كه دوست صميمى «ابن ابى دواد» [قاضى وقت بغداد][2] مى گويد: روزى ابن ابى دواد از نزد معتصم آمد، ديدم غمگين است، علّت را پرسيدم، گفت: «دوست داشتم كه از بيست سال قبل مرده بودم».
گفتم: چرا؟
گفت: «به خاطر پيشامدى كه در نزد خليفه رخ داد، و سخن حضرت جواد عليه السّلام پذيرفته شد».
گفتم: چطور؟
گفت: دزدى در نزد خليفه (معتصم) اقرار به دزدى كرد، خليفه درخواست اجراى حدّ براى او نمود، خليفه فقهاء را به مجلس خود احضار كرد، محمّد بن على (امام جواد عليه السّلام) نيز احضار شده بود، آنگاه خليفه پرسيد: دست دزد را از كجا بايد قطع كرد؟
من گفتم: «از بند دست».
گفت: دليلت چيست؟
گفتم: زيرا «يد» (كه در آيه فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما[3] آمده، يعنى دست، كه عبارت از سر انگشتان و كف دست تا مچ دست است، زيرا خداوند در آيه «تيمّم» مى فرمايد: فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ : «پس صورتها و دستها را با آن مسح كنيد».[4]
جمعى از حاضران، رأى مرا تأييد كردند، جمعى ديگر گفتند: «بايد از آرنج قطع شود».
خليفه پرسيد: به چه علّت؟
آنها جواب دادند: خداوند در آيه «وضو» مى فرمايد:
وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ : «و دستها تا آرنج را بشوئيد».[5]
اين آيه بيانگر آن است كه دست تا آرنج را شامل مى شود.
در اين هنگام، خليفه به حضرت جواد عليه السّلام رو كرد و گفت: «اى ابا جعفر، نظر شما چيست؟
آن حضرت فرمود: «اى امير مؤمنان! حاضران، در اين باره گفتند».
خليفه گفت: «سخن آنها را رها كن، نظر شما چيست؟».
امام جواد عليه السّلام فرمود: «مرا از جواب اين مسأله، معاف بدار».
خليفه گفت: «تو را به خدا سوگند مى دهم كه نظريّه خود را بگو».
امام جواد عليه السّلام فرمود: اكنون كه مرا به خدا سوگند دادى، نظر من اين است كه آنها، بر خلاف سنّت سخن گفتند، زيرا واجب است كه قطع دست از بيخ انگشتان، اجرا شود، و كف دست باقى بماند.
خليفه گفت: به چه علّت؟
امام جواد عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده است: «سجده بر هفت عضو مى باشد، پيشانى، كف دستها، سر زانوها، و سر انگشتان پاها، اگر دست دزد از مچ آن قطع شود يا از آرنج بريده گردد، ديگر دستى براى سجده كردن باقى نمى ماند، با اينكه خداوند مى فرمايد: وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ : «محل سجدهها (هفت موضع) مخصوص خداست»[6] يعنى سجده بر اين اعضاء هفتگانه واقع مى شود، و سپس خداوند مى فرمايد: فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً : «در اين مساجد، احدى را با خدا نخوانيد»[7]بنابراين آنچه براى خدا است نبايد قطع شود.
معتصم، از اين پاسخ، شاد شد و آن را پذيرفت، و دستور داد تا دست دزد را از بيخ انگشتان دستش قطع نمايند، و كف دست را رها كنند.
ابن ابى دواد (قاضى) گفت: «در آن حال، قيامت من برپا شد، و آرزو كردم كه اى كاش مرده بودم» (و اين گونه نزد خليفه و حاضران شرمنده و منكوب نمى شدم). زرقان مى گويد: ابن ابى دواد گفت: سه روز بعد از اين حادثه، نزد خليفه معتصم رفتم و گفتم: «نصيحت و خيرخواهى امير مؤمنان (معتصم) بر من واجب است، مى خواهم سخنى بگويم كه مى دانم به خاطر آن داخل آتش دوزخ خواهم شد».
خليفه گفت: «سخنت چيست؟».
ابن ابى دواد مى گويد: گفتم: «وقتى كه امير مؤمنان، علماء و فقهاى بزرگ ملّتش را در مجلسى به خاطر مسأله اى كه رخ داده، جمع كرد، و حكم مسأله را از آنها پرسيد، آنها نظر خود را گفتند، و مردم نظر آنها را در آن مجلس و بيرون مجلس، و اطرافيان از وزراء و نگهبانان و ... شنيدند، سپس گفتار همه آن فقهاء و علماء ترك گرديد، به خاطر فتواى يك مردى كه بخشى از اين امّت، به امامت او معتقدند، و مى گويند مقام او بالاتر از مقام خليفه است، سپس خليفه فرمان اجراى فتواى او را بدهد، نه اجراى فتواى فقهاء را، چنين موضوعى صلاح دستگاه خلافت نيست!».
ابن ابى دواد مى گويد: بر اثر اين سخنان چهره معتصم، عوض شد و متنبّه گرديد، و به من گفت: «خدا به خاطر اين نصيحت نيك تو، جزاى خير به تو بدهد»، آنگاه در روز چهارم به كاتب [نويسنده] يكى از وزيرانش دستور داد كه حضرت جواد عليه السّلام را به خانه خود دعوت كند [و او را مخفيانه مسموم نمايد].
كاتب، امام جواد عليه السّلام را در ظاهر با كمال احترام به خانه خود دعوت كرد، آن حضرت فرمود: «شما مى دانيد كه من در مجلس شما حاضر نمى شوم»، او اصرار و خواهش كرد كه در يك وعده غذا، در خانه ما بيائى، زيرا دوست دارم، پا بر فرش خانه ام بگذارى و خانه ام به قدوم مباركت، پر بركت گردد، و فلانى كه از وزيران خليفه است، مشتاق است تا با شما ملاقات كند.
امام جواد عليه السّلام به خانه او رفت، وقتى كه غذا آوردند، لقمه اوّل را كه به دهان گذاشت، احساس مسموميّت كرد، مركب خود را فرا خواند تا برود، صاحب خانه اصرار كرد كه بمانيد، آن حضرت فرمود: خروجى من دارك خير لك: «بيرون رفتن من از خانه ات، براى تو بهتر است».
آن روز و شب، احساس زخم زهر در گلويش مى كرد، تا اينكه بر اثر آن به شهادت رسيد.[8]
پي نوشت: ----------------
[1] . مسعودي، اثبات الوصيه (قم، انصاريان،1426ق، چ سوم)، ص227.
[2] . به عقيده ما نام صحيح وي همانگونه كه در متن نيز آمده است «دواد» است نه «داود»، زيرا در ديگر منابع تاريخي نيز نام او چنين آمده و در ادامه آمده است: «ابن ابى دواد در مورد كشتن امام جواد عليه السّلام به معتصم، سعايت كرد، او در عصر خلافت مأمون و معتصم و واثق و متوكّل، قاضى عراق بود، همين جنايت او باعث شد كه در آخر عمر به زندگى نكبت بار افتاد، فلج و زمين گير شد، و پس از بيست روز كه از مرگ پسرش گذشته بود، در سال 240 ه ق در بغداد، از دنيا رفت.
[3] . مائده- 38
[4] . نساء- 43
[5] . مائده- 6
[6] . جن - 18
[7] . جن - 18
[8] . عياشي، كتاب التفسير، (تحقيق هاشم رسول محلاتي، تهران، چاپخانه علميه، 1380ش، چ اول)ج1، ص319-320 ؛ شيخ عباس قمي، الانوار البهيه، مترجم محمد محمدي اشتهاردي (قم، انتشارات ناصر،1380ش، چ سوم)، ص421.